Энэ жилийн наадмаар Дархан аварга А.Сүхбат, Г.Өсөхбаяр нарын хэн нь зүүнийг магнайлах нь маргаантай байгаа. Өчигдөр Үндэсний их баяр наадмыг зохион байгуулах комисс хуралдаж, дархан аваргуудыг амжилтаар нь эрэмбэлэх тухай шийдвэр гаргасан билээ. Энэ талаар Монгол Улсын аварга, УИХ-ын гишүүн Д.Сумъяабазартай ярилцлаа. Тэрээр дархан аваргуудтай нэгэн үе хамтдаа Монгол төрийн наадамд, зүлэг ногоон дэвжээнээ зодоглож “зургаан залуу заан” хэмээн нэрлэгдэж шуугиулж явсан билээ.

 -Сүүлийн үед дархан аваргуудын хэн нь зүүнийг магнайлах асуудал маргаантай байна. Баяр наадмын комиссоос дархан аваргуудыг амжилтаар нь эрэмбэлнэ гэж байна. Та энэ шийдвэрийг хэрхэн харж байна вэ?

-Дархан аваргуудыг амжилтаар нь эрэмбэлж болохгүй. Ийм хачин, хатуухан хэлчихэд тэнэглэл хийж болохгүй. Монгол бөхийг монгол бөхөөр нь хөгжүүлэх хэрэгтэй. Ялангуяа тэнэглэлийн туйл дээр ирчихлээ. Дархан аваргаа эрэмбэлнэ гэж. Ийм тэнэглэлийн туйл дээр авчирсан Үндэсний бөхийн холбоо 25 жил алдахдаа алдаж, онохдоо онож монгол бөхийн хөгжлийн төлөө зүтгэсэн үү гэвэл зүтгэсэн нь үнэн. Үгүйсгэх арга байхгүй. Гэхдээ цаг үетэйгээ уялдаж өөрчлөгдөж, хувьсах ёстой. Өнөөдөр бид ямар эрин үед амьдарч байгаа билээ. Спорт ямархуу темпэд тохирч байж, ялангуяа энэ залуучуудыг үндэсний спортод сонирхолтой болгох вэ. Энэ чиглэл рүү, бүтэц, зохион байгуулалт, менежментийн хувьд, хууль дүрэм, бүрэлдэхүүний хувьд эрс шинэчлэл хийх ёстой.

-Монголын Үндэсний Бөхийн холбоо үүнийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх шиг санагддаг?

-Мэргэжлийн байгууллага асуудлыг туйлд нь хүртэл ийм хэмжээнд авчирна гэдэг харамсалтай. Тэгэхээр тэд өөрсдөө өргөдлөө өгдөг юм уу, эсвэл шинэчлэгдээд сайхан сайхан залуучуудыг гаргаж ирээд, тэдэнд зөвлөгөө өгөөд ажиллах хэрэгтэй. Бүх юманд нь хутгалдсан, явж чаддаггүй, хөдөлж чаддаггүй. Шинэ юм ярьж сэтгэж чадахаа больсон.  Үндэсний бөхөөс болж олон юм болно шүү. Одоо энэ дархан аваргуудын асуудал ингээд гарч ирж байна. Өнгөрсөн жилийн баяр наадмаар юу болов. Ерөнхийлөгчийн зарлиг гаргаад өгч байгаа нь буруу биш ээ. Энэ улсуудын хөдөлмөрийг үнэлж, хөдөлмөрөө үнэлүүлж байгаа асуудал.

-Үндэсний бөхийн үндсэн уламжлалыг эвдсэн гэсэн асуудал яригддаг?

-Монгол төрийн наадам 2003 оноос эхлээд Баяр наадмын тухай хуультай болоод, даваа болгон цолтой болсон. Үндэсний бөх чинь начин, заан, арслан аварга гэсэн дөрөвхөн цолтой л явж ирсэн. Үндсэн уламжлалыг эвдсэн, эд нар. Үндсэн уламжлалыг эвдсэний дараагаар монгол бөхийн үндсэн барилдааныг эвдэж байгаа. Одоо энэ залуучуудыг хар л даа. Ямар эм тариа бэлдмэл хэрэглээд, ямар амжилт хүсээд байна вэ. Өнөөдөр энэ залуучуудын жин хамгийн багадаа 100-гаас эхэлж байна. Гарах хариуцлагыг бөхийн холбооны удирдлагууд хүлээх үү? Эрүүл мэндийн асуудлыг нь эд нар хариуцаж чадах уу.  Бөхийн холбоо үйл ажиллагаа явуулахаараа та нар бөхийн холбооны өмч шахуу юм ярьдаг. Эрүүл мэндтэй холбоотой асуудал босоод ирэхээр хаячихдаг. Ийм хачин заваан юм хийж  болохгүй. Тэгэхээр цэгцлэх цаг нь болсон. Энэ бантангаа зогсоо гэдгийг Бөхийн холбооны удирдлагуудад хэлмээр байна. Төрийн наадмыг төрийн наадам шиг явуулдаг бол, битгий бантан хутгаад завааруулаад бай. Өөрсдийнхөө өнгө үзэмжээр битгий ингэж хандаад бай, төрийн наадмыг битгий өөрсдийнхөө зохион байгуулдаг баяр наадам шиг болгох гээд бай гэдгийг хатуухан шиг хэлмээр байна.

-БИ Ч ГЭСЭН ТЭР ХОХИРЛЫН БАЙ БОЛСОН-

-Энэ жилийн наадам бас өнгөрсөн жилийн наадам шиг маргаантай болох вий дээ. Бөх сонирхогчид дархан аваргуудаас болж нутаг, усаараа талцаж муудалцах зүйл ажиглагдаж байна?

-Үгүйсгэх арга байхгүй. Иймэрхүү нөхцөл байдал руу аваачаад шидчихсэн. Ерөнхийлөгч зарлиг гаргах гэж байхад мэргэжлийн байгууллагууд дархан аваргууд дээр нь саналаа өгөхгүй яасан юм. Саналаа өгөөгүй байх гэж би бодож байгаа. Одоо Өсөхбаяр нь зүүнээс гарна гээд, Сүхбат нь баруунаас гарна гээд байна. Би хоёулантай нь найз. Адилхан нэг үеийн залуучууд бөхийн торгон ногоон дэвжээн дээр бөхийн холбооны хавчлага дор л явсан шүү дээ. Бөхийн холбоо чинь биднийг их хавчиж байсан юм. Ялангуяа залуу насан дээр минь заваан юм гаргаж ирээд зөвхөн нэг хүнийг дэмждэг спорт маягтай болгож хаяад, залуучуудыг дэмжиж байгаа юм байхгүй, цолыг нь ч өгөхгүй. Өөрсдөө дур мэдээд л. Тэгээд энэ залуучуудыг хохироосон. Би ч гэсэн тэр хохирлын бай нь болсон шүү дээ. Одоо дуугүй л явж байгаа болохоос биш. Дараа нь өөрсдийнх нь хүүхдүүд гараад ирэхээр тэрэндээ тааруулсан цол гаргаж ирээд, ийм хачин заваан юм хийж болохгүй. Данзан, Нямдорж гуай нар ажлаа өгөөд, мэргэжлийнхээ дагуу яруу найргаа уншаад, хуулийнхаа дагуу зөвлөгөө өгөөд явах ёстой. Бөх бол ард түмний өмч. Зөвхөн тэр хоёр, хэсэг бүлэг хүмүүсийн өмч биш ээ. Энэ жилийн баяр наадмыг иймэрхүү байдалтай болговол хариуцлагыг энэ хоёр дээр шууд тохох хэрэгтэй.

-Таны бодлоор хэн нь зүүнийг магнайлах ёстой гэж үзэж байгаа вэ?

-Би хагалаад шийддэг хүн биш. Хууль батлагдахад нь дэмжээд явж байсан. Ерөнхийлөгч зарлигаа гаргаад, дархан аварга цол өгөхөд би баярлаж байсан. Надад бол баруун, зүүн байх нь ерөөсөө сонин биш. Чухам яагаад баруун, зүүндээ улайраад байгааг гайхаж байна. Хувь хүний суурь хүмүүжилтэй холбоотой байх гэж ойлгож байгаа. Хоёулантай нь гэмгүй сайхан найзууд. Энийг баяр наадмын комисс мэргэжлийн байгууллагатайгаа шийдэх ёстой. Хэрвээ энэ наадмыг наадам биш болгож, ард түмнийг талцуулдаг юм бол Үндэсний бөхийн холбоотой шууд хариуцлага тооцох ёстой. Ард түмэнд ч гэсэн ойлгуулах ёстой. Энэ ялзарсан байгууллага төрийн наадмыг наадам биш болгож байна. Ард түмнийг үндэсний их баяр наадам дээр нь талцуулж, жалга довны үзлийг улам дэвэргэж байна.

-Төв цэнгэлдэх хүрээлэнгийн талбайг хөлбөмбөгийн ногоон талбай болгосон. Энэ асуудал бас нэлээдгүй шүүмжлэл дагуулах шиг боллоо. Та тэр зүлгийг нь үзсэн үү?

-Би очиж үзсэн. Дэлхийн хөлбөмбөгийн зүлгийн стандарт байдаг. Ус шингээх байдал, хүний эрүүл мэндэд нөлөөлөхгүй гээд технологийн дэвшил явж байгаа байх гэж хараад байгаа. Эхлээд харахад гулгаа их гарах болов уу яах бол гэж бодож байсан. Мэргэжлийн хүмүүстэй уулзаад, талбай дээр нь очоод үзсэн. Нэг их айхтар гулгаад, унаад байх нь харьцангүй гайгүй санагдсан. Усаа шингээгээд авчихдаг, зуурамтгай зүлэг байна лээ. Гайгүй байх л гэж харж байгаа.

–Өвөрхангай аймгийн “Их Монголын хүчтэн” дэвжээг та нэг хэсэг ахалж байсан. Танай гал Бугын сангийн аж ахуйдаа гарч байна уу. Ер нь энэ жилийн наадмын өнгийг та хэрхэн харж байна вэ?

-Жил, жилийн наадам өөрийн гэсэн онцлогтой болдог. Наадмаар уран барилдаантай бөхчүүд өөр, өөрийн онцлогийг харуулдаг. Манай Өвөрхангай аймгийн “Их Монголын хүчтэн” дэвжээ 1998 онд анх удаа хүмүүсийн дэмжлэгээр байгуулагдаж байсан. Түүнээс хойш 17 дахь жилдээ Бугын сангийн аж ахуй дээр гарч байгаа. Манай урд Богд хайрхан маань Өвөрхангайн бөхийн галынханд их ээлтэй сайхан хангай гэж залбирдаг. Нэг аварга, нэг арслан, нэг заан, харцага гээд бүх цолтон төрсөн ийм онцлогтой сайхан өгөөжтэй газар даа. Энэ жил бүгд тийшээ гарсан байгаа. Уламжилж ирсэн залгамж чанарыг энэ жил Өвөрхангайн бөхчүүд алдахгүйгээр амжилтаа ахиулж, наадамчин олноо тэр дундаа Өвөрхангайчуудаа баярлуулна гэдэгт итгэлтэй байна.

-Бөхчүүдийн бэлтгэл хэр байна вэ?

-Сайн байна лээ. Өнгөрсөн зургадугаар сарын 21-нд аймгийн бөхчүүдийн галын нээлт болсон. Их хурлын дарга тэргүүтэй найман гишүүн очсон. УИХ дотор Өвөрхангайн арваад гишүүн байдаг. Ер нь бүгдээрээ очих сонирхолтой байсан ч зарим нь ажил нь давхацсан учраас очиж амжаагүй. “Их Монголын хүчтэн” дэвжээг жил гаруй хугацаанд ахалсан. Ажлын ачаалал зэргээс шалтгаалаад, өөрөө бөхөөс төрж гарсан Монгол Улсын аварга хүний хувьд олон сайхан залуучуудын итгэлийг давхар хугалчих гээд, унагаачих гээд байсан учир ажлаа өгсөн. Энэ жилийн хувьд бөхчүүдийн бэлтгэл жигдэрчихсэн байна лээ. Амжилт гаргах байх.

-ДАРАА НЬ ХАРАМСААД ХАРАМСААД БАРАХГҮЙ ШҮҮ-

-Сүүлийн үед бөхчүүд жудаггүй зан гаргах, элдэв асуудал орооцолдох зэрэг янз бүрийн л юм дуулдах юм. Та залуу бөхчүүдэд хандаж юу хэлэх вэ?

-Залуучуудад хандаж гурван зүйл хэлмээр байна. Нэгдүгээрт, ёс зүйн өндөр чанарыг эрхэмлэх ёстой. Бие биенээ хүндлэх ёстой. Хэдий өрсөлдөж байгаа ч гэсэн хүн, хүнээ хайрлах ёстой. Хоёрдугаарт, мөнгө төгрөгтэй холбоотой асуудал гараад байна. Ийм хар бараан зүйлээс биеэ салгаж, зөв авч явах ёстой. Шударга хөдөлмөр гэдэг бол тэртээ, тэргүй хэлсэн ч, хэлээгүй ч ард түмэн дэмжигч нар шууд ойлгодог. Тэгж байж олны сэтгэлийг дагуулж, баясгадаг. Гурвдугаарт, сүүлийн үед залуучууд буруу, зөрүү ялангуяа спортын анагаах ухаан талдаа био бэлдмэлтэй холбоотой тал дээр мэдлэг дутмаг, хэтэрхий амжилтад шунасан байдлаар хандаж байна.

-Залуу насандаа мэдээж амжилт гаргахыг хүсч байгаа байх?

-Хүний амьдрал гэдэг урт юм шиг санагддаг ч богино байдаг. Гэхдээ шударга, зөв замаар амжилт өөдөө мацах ёстой. Зөвхөн турбод залгачихсан мотортой машин байж болохгүй. Хүнд асар их хүч бий. Хориотой  эм бэлдмэлээс аль болох зайлсхийж байгаасай. Ялангуяа идэр залуу насны залуучууд нөхөн үржихүйн талаасаа, эрүүл мэндээ бодох хэрэгтэй. Дараа нь харамсаад харамсаад барахгүй шүү. 10 жилийн дотор асуудал гардаг гэдэг дэлхийн эрдэмтдийн судалгаа байдаг. Эр хүнийхээ хувьд олон зүйлийг хүсч мөрөөдөлгүй яахав. Гэхдээ маш ухаантай байж, алсыг харсан байдлаар хандах хэрэгтэй гэдгийг захимаар байна.

-Бөхийн холбооны үйл ажиллагааны талаар та нэлээд шүүмжлэлтэй зүйлүүд хэллээ. Яаж шинэчлэх ёстой гэж үзэж байна вэ?

-Улсын наадам бүр өөр, өөрийн онцлогтой. Мэдээж барилдаж байгаа бөхчүүд болгон амжилт гаргахын төлөө, нутаг орныхон нь дэмжлэг үзүүлж, бөхөө шимтэн харж, уяачид уясан морио хардаг шиг багш нар, дэмжигчид нь бөхөө харах туйлын хүсэлтэй байдаг. Тэр хүмүүсийн хийморь, хүч хөдөлмөр ерөөсөө нэг хүний спорт биш, багийн спорт гэж би хэлэх дуртай. Олон хүмүүсийн хүч хөдөлмөр шингэдэг, маш хариуцлагатай, жилд нэг удаа тохиодог маш хүндэтгэлтэй, ард түмний зан байдлыг агуулсан ийм баяр шүү дээ. Энэ баяр дээрээ их ухаантай зарчимтай, ёс зүйтэй, барилдааны өндөр мэдрэмжтэй, барилдааны техник хэрэгслүүд сайтай байж үзэгч олныг татна. Сүүлийн үед уран, дайчин барилдаанууд гарахгүй байгаа нь Монгол бөхийн дүрэмтэй шууд холбоотой юм. Дүрмийн өөрчлөлтийг бөхийн холбооныхон хийх ёстой. Ялангуяа Үндэсний бөхийн холбоотой нэлээд шүүмжлэлтэй зүйлүүдийг би бас хэлээд байгаа. Энэ алдаануудаа засах хэрэгтэй. Бөхийн холбоо шинэчлэл, өөрчлөлт хийж байж үйл ажиллагаагаа өөрчлөх ёстой. Түрүүний миний хэлсэн гурван зүйл нэлээн яригддаг. Энэ гурван зүйл дээр Бөхийн холбоо том цолтой бөхчүүдээ суулгаж байгаад томоохон шиг хэвлэлийн бага хурал хийгээд, ард түмнээсээ уучлал гуйгаад, шинээр явах зарчим бодлогоо танилцуулах ёстой. Тэгэхгүй бол бөхийн нэр хүнд үнэхээр их хэцүү байна. Санаа их зовж байна.

-Наадам бүхэн сайхан. Та хамгийн сайхан дурсамжтай наадмаасаа хуваалцахгүй юу?

-Мэдээж дурсамжгүй наадам гэж байхгүй. Баяр баясал, хажуугаар нь уначихсан тохиолдолд сэтгэлзүйн хувьд их муу наадмууд байдаг. Хүүхэд нас их гэгээлэг байдаг даа. 1988 онд Улс хувьсгалын 67 жилийн ойгоор Бат-Эрдэнэ аварга түрүүлээд, улсын арслан цол авч байсан. Би тэр жил хүүхдийн барилдаанд түрүүлж, улсын шонхор цол авч байсан. Тэр наадам их сайхан. 2008 он хүртэл 20 жил Төв цэнгэлдэхийн зүлэг ногоон дэвжээнд нэр усаа дуудуулж, цоллуулахдаа цоллуулж, унахдаа унаж, хаяхдаа хаяж, баярлахдаа баярлаж, дотроо уйлахдаа уйлж, 20 жилийг өнгөрөөсөн байна. Тухайн үеийн баяр наадмаар улс төрийн товчооны гишүүд, Намын төв хорооны дарга нар, Батмөнх нар байсан. Батмөнх даргатай гар барихад одоо бодоход тусгай хамгаалалтынхан байсан байх. Цэнхэр спирттэй хөвөн өгөөд, гар арчуулаад л гаргаж байсан. Тэр үед их гайхаж байж билээ(инээв.сурв). Батмөнх даргаас цүнх бэлгэнд авсан. Мөн унших дуртай “Хүүхэд залуучуудын нэвтэрхий толь”, сурагчийн хэрэгслүүд дагалдах зүйлүүдийг өгч байсан. Тэрэнд их баярладаг юм. Тэрнээс хойш бөх рүү нэлээд гүнзгий орсон доо. Одоо монгол түмэн минь эвтэй найртай сайхан баяр наадмыг ард түмний сэтгэлд хүртэл зохион байгуулж, сайхан наадам болоосой гэж хүсч байна даа.

Ж.ГАНЦЭЦЭГ