Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан, гавъяат эдийн засагч Дашийн Бямбасүрэнтэй ярилцлаа.

-Ардчилсан нийгмийн цоо шинэ үзэгдэл болох онлайн парламент, онлайн Засгийн газар байгуулаг­дах гэж байна. Та Засгийн газрын тэргүүнээр ажил­лаж байсан хүн. Онлайн Засгийн газар, онлайн парламентын талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Ардчилсан нийгэмд иргэдийн дуу хоолой чөлөөтэй байх тусмаа тэр нийгэм зөв замаар явах боломжтой байдаг. www.Zindaa.mn сайтынханы санаачлагаар онлайн Засгийн газар, онлайн парламент бай­гуулагдах гэж байгааг сонслоо. Энэ нь гурван талаасаа бол маш чухал зүйл.
Нэгдүгээрт, төр зас­гийн гол зангилаа асууд­луудын талаар иргэд дуу хоолойгоо өргөн чөлөөтэй илэрхийлэх боломжтой. Энэ бол Монголд ус агаар мэт хэрэгтэй байгаа асуу­дал. Бид урьд нь Оюутол­гойн гэрээ ч байгуулж үзлээ, сонгуульд оролцох намуудын хөтөлбөр ч ярил­цаж үзлээ. Ард түмний санал бодлыг илэрхийлэх суваг байгаагүй учраас бид олон талаараа алдаа хийсэн шүү дээ.
Хоёрдугаарт, одоогийн нийгмийн бүтэц улстө­рийн тогтолцоог сайж­руулахад хэрэгтэй. Одоо улстөрийн амьдралд на­мууд гэдэг бүтцүүд ноёр­хоод, намууд маань олигархиудын мэдлийн хэрэгсэл болж хувирах хандлага хүчтэй байна. Улстөрийн намууд сон­гуулийн мөрийн хөтөл­бөрөө боловсруулахдаа баян чинээлэг хүмүүсийн бизнес төслийг нийгэмд тулгаж байна. Үүгээр ч зогсохгүй улсынхаа нэ­рийн өмнөөс, нийгмийн нэрийн өмнөөс гаднаас зээл авч улс орноо барь­цаанд тавьчихаад цөөн хэдэн хүний эрх ашигт үйлчлэх хандлага гарч бай­­на. Нөгөө талаас на­мууд гэдэг маань олон түмнийг хамрах, тэдний хүсэл зоригийг илэрхий­лэх ёстой байгуулага бо­ловч намыг тэжээж тэтгэ­дэг чинээлэг хүмүүсийн гарт орсноор нийгмийн дундаж давхарга түүнээс дооших хүмүүсийн санаа бодлыг бүдэг сонсох бол­лоо. Ийм нөхцөлд онлайн Засгийн газар, онлайн парламент нь нам гэдэг үхширмэл тогтолцооноос аажмаар салах гарц хайхад ач холбогдолтой.
Гуравдугаарт, онлайн парламент, онлайн Зас­гийн газар нь нийгмийн хамгийн өргөн давхаргад түшиглэж тэдний санаа бодлыг илэрхийлэх утгаа­раа нийгмийн эрүүл са­руул хүчин болох ард­чиллын тогтолцооны гурав дахь эгнээг бүрдүүлэх бо­ломжтой гэж бодож бай­гаа. Энэ талаасаа бол маш чухал зүйл.
Гэхдээ онлайн парла­мент, онлайн Засгийн га­зар нь өөрөө маш том эрс­дэл, хүнд сорилтуудтай тулгарах нь дамжиггүй. Учирч болох хамгийн том бэрхшээл нь улстөрийн намууд төдийгүй эрх баригчдын зүгээс ирэх бодлого байх болно. Яагаад гэвэл онлайн технологийг ашиглаж олон түмний са­наа бодолд нөлөөлөх, улс­төрийн зорилгоор ашиглах сонирхолоор хандаж болох талтай. Хэрэв ингэсэн тохиолдолд гаж бодлогод орно. Үүнээс гадна одоо­гийн улстөрд нөлөөлөөд байгаа бизнес бүлэглэлүүд өөрийнхөө явцуу ашиг сонирхолд ашиглах бо­ломж­той. Ер нь болгоомж­лох зүйл их бий. Жишээ­лэхэд, Оюутолгойн гэрээ байгуулах үед нийгмийн дотор лобби бүлэг үүсч гэрээг магтан дуулах, ша­хаж тулгах, хохирлоороо далайлгаж нийгмийг сэт­гэл санааг үймүүлэх үйл ажиллагаа өргөн явсан шүү дээ. Үүнтэй адилхан бизнес бүлэглэлүүд он­лайн парламент, онлайн Засгийн газраар дам­жуулж төрөөс шахалт үзүү­лэх, өөрсдийнхөө ашиг сонирхолын хэрэгсэл бол­гож ашиглах юм бол аюул­тай. Гурав дахь нь гадна дотны элдэв сонирхолоор янз бүрийн үйл ажиллагаа явуулах боломжууд бий л дээ. Энэ гурван аюулыг үргэлж бодож үүнээс сэр­гийлэх арга хэмжээ­нүү­дийг  авсан тохиолдолд онлайн парламент, онлайн Засгийн газрын давуу тал нь илүү болох байх гэж бодож байна.

-Онлайн парламент, онлайн Засгийн газарт хуучин бууны хугархай гэгдээд байгаа архаг “мэр­гэшсэн” улстөрчдийг оруул­бал үр дүн нь хэрхэн гарах бол?

-Улстөрд орж чадаа­гүй, сонгуульд оролцоод ялалт байгуулаагүй, улс­төрийн өш хонзон өвөрлөн даагаа нэхэж буй хүмүүс орох юм бол тус болохгүй. Мөн Онлайн парламент, онлайн Засгийн газарт нэр дэвшиж байгаа хүмүүс улстөрийн намуудын тө­лөөлөл болж цаанаа тэд­ний эрх ашгийг илэр­хий­лэх үүднээс орж ирэх юм бол өөртөө ч, улс нийгэмд ч хортой зүйл хийнэ. Ер нь Онлайн парламент, он­лайн Засгийн газрын ам­жилттай ажиллах үндэс нь улстөрөөс аль болох хол хөндий байгаа оюуны нөөц буюу эрдэмтэн мэр­гэ­дээ нааш нь татах. Тэд­нийг идэвхжүүлбэл тэдний мэдлэг чадвар хэрэг болно.

-Онлайн парламент, онлайн Засгийн газарт орж ажиллах санал тавьсан УИХ-ын гишүүн байна.  Тэдний тухайд…?

-УИХ-ын гишүүдийн хийх ажил нь багадсан юм шиг үүн рүү орж байгаа нь утгагүй асуудал. УИХ болон Засгийн газрын гишүүн гэдэг чинь нэг хүний яс янгинуулам хүнд ачаа юм шүү дээ. Гэтэл одоо манай УИХ-ын гишүүд алдарт уяач болоод явж байгаа нь уяачийн хөдөлмөрийг доромжилж байгаа юм шиг хандаж байгаа хэрэг. Уяач гэдэг чинь нойр хоолгүй ажил­ладаг маш хүнд ажил шүү дээ. Үүгээрээ зогсохгүй одоо УИХ-ын гишүүн он­лайн парламент, онлайн Засгийн газар руу ороод тэнд давхар үүрэг хүлээнэ гэж байвал цэвэр улстө­рийн нэр төрийн хойноос хөөцөлдөж байгаа увайгүй хэрэг. Энэ бол ёстой хэрэггүй зүйл шүү.

-Та сүүлийн үед Оюу­толгойн гэрээний асуудлыг их хөндөж байна. Ялан­гуяа 20 мянган хувьсаг­чийг шууд үгүйсгэсэн байсан. Гэхдээ одоогоос бараг 20 гаруй жилийн өмнө Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд Оюутол­гойн асуудлаар албан бичиг өгч байсан гэсэн. Нэлээд эртнээс мэдэрч байжээ?

-Би Оюутолгойн асууд­­лаар зөвхөн одоо ингэж хандаж байгаа юм биш. АН-ын парламентын бүлэг Оюутолгойн гэ­рээ­ний асуудлыг хэлэлцээд дэмжих шийдвэр гаргахад нь би тэр өдрийн 10 цаг 45 минутад Үндэсний аюул­гүй байдлын зөвлөлийн гурван гишүүнд хандаж санал бодлоо илэрхийлж байсан. “Энэ гэрээг яагаад чиг  ийм байдлаар байгуулж болохгүй. Энэ бол эдийн засаг талаасаа ашиггүй төдийгүй Монгол улсын тусгаар тогтнол Үндэсний аюулгүй байдал талаасаа байж болохгүй гэрээ” гэж.
20 мянган хувьсаг­чийн тухайд С.Баярцогтын хэ­лээд байгаа 20 мянган хувьсагч гэдэг нь энэ тоо­цоог хийсэн хүмүүсийн үйлдлийг хамгаалах нэг хэрэгсэл юм биз дээ. Гэх­дээ 20 мянган хувьсагчтай загвар бодоогүй гэдгийг би баттай ойлгож байна. Яг 20 мянган хувьсагчтай загва­рыг мэдээллээр хангаж болохгүй. Монголд тийм боломж ч байхгүй.
Гол асуудал нь эдийн засгийн үр ашиг. Монгол баялгаа гадны оронд эзэмшүүлээд өөрөө өртэй хоцорч байгаа нь л үр ашиггүйн гол нотолгоо юм. Үүнээс гадна Оюутолгойн гэрээ байгуулснаар Мон­голын эдийн засгийн нэгд­мэл орон зай задарсан. Улс орны эдийн засаг гэдэг чинь нэг цогц бүхэл зүйл. Монголын эрх зүйн орчинд, монголын төрийн хяналтан дор байх ёстой. Гэтэл Монголын эдийн засаг одоогийн байдлаар хууль эрх зүйн орчноор зохицуулагддаг, монголын ядуу зүдүү аж ахуйн нэг­жүүд, мал аж ахуй, мөн өмнөд хөршийн хууль эрх зүйгээр зохицуулагддаг нэг бүлэг, дээрээс нь Оюу­­толгой гээд Фрийд­ландын ч юм уу, Рио тин­тогийн ч юм уу дур зоргоор зохицуулагддаг гурван бүтэцэд хуваагд­лаа. Эдийн засаг гурав хувааг­дана гэдэг нь ирээ­дүйд Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрх нь ху­ваагдах үндэс тавигдаж байна гэсэн үг. Энэ бол том аюул шүү.
Оюутолгойд шүүмж­лэлтэй хандах гурав дахь том асуудал нь монголын нийгмийн баялгийг ухаж аваад оронд нь хоосон нүх, сүйрсэн байгаль үлдээх аюулыг дагуулж байгаа. Усны асуудал, байгаль орчны асуудал гээд дутуу шийдэгдсэн асуудал олон бий л дээ. Оюутолгойн асуудлыг бүхэлд нь аваад үзэх юм бол анхаасаа л монгол улсын хууль тог­тоомжийг зөрчсөн гэдгийг бүгдээрээ мэдэж байгаа. Хайгуулын ажил дуу­саа­гүй байхад ашиглалтын лиценз өгсөн. Нөөц нь тогтоогдоогүй байхад ашиглалтын лиценз өгнө гэдэг нь хэнд, хичнээн тонн баялгаа ашиглуулж байгаагаа мэдэхгүй байна гэсэн үг. Мөн техник эдийн засгийн үндэслэл нь гараагүй байхад гэрээ байгуулсан. Хэнтэй юу хийж байгаагаа мэдэхгүй­гээр гэрээ байгуулж болох уу даа. Гэрээ байгуулахдаа юу хийв гэхээр дээр дурьд­санчлан өөрийнхөө баял­гийг хүнд өгөөд өөрөө өр­тэй хоцрох гэрээ бай­гуул­сан. Энэ бүхнээс бодоод үзэхээр Оюутолгойн гэрээ бүх талаараа Монголд ашиггүй муу гэрээ болсон гэдгийг хэлэх байна. Одоо энэ гэрээг байгуулсан хүмүүс, төр засгийн удирд­лагууд хариуцлагыг нь хүлээх ёстой байх. Тухайн үед Ерөнхий сайд байсан С.Баяр, дараагийн Ерөнхий сайд Сү.Батболд нар. Мөн тухайн үед Уул уурхайн сайд нь Д.Зоригт гэж хүн, Сангийн сайд нь С.Баярцогт байлаа. Энэ дөрвөн хүнээс монголын ард түмэн хэзээд асуух болно. Асуух асуухдаа хариуцлага асуух болно.

-Гэрээ маш муу болсон гэж нэг хэсэг нь шүүмж­лээд байдаг. Гэтэл манай үе үеийн төрийн тэр­гүү­нүүд  Оюутолгойд зөвлөх хийн, дэмжиж ажиллаж байна. Харин таныг Оюу­толгойн гэрээний эсрэг хүчтэй дуугараад ирэхээр худалдагдсан, лобби бүл­гийн ятгалганд автсандаа эсэргүүцэж байна гэж харах өнцөг нийгэмд байна?

-Ганцхан П.Очирбат, Н.Багабандийн тухай асуу­дал биш ээ. Ер нь Оюутолгой анх байгуу­лагдахаас эхлээд Фрийд­ландын дэргэд төрийн өндөр албан тушаалтнуу­дын үр хүүхдүүд, хамаа­тан садангууд бөөгнөрсөн. Тэдний жагсаалтыг гар­гаж бэлтгэхэд одоо ч орой­тоогүй байх гэж боддог. Энэ хүмүүс нийлээд Мон­голын нийгэмд маш хүч­тэй лобби бүлэг үүсгэсэн. Оюутолгойн тухай асууд­лыг ярих юм бол би 2005 оны нэгдүгээр сарын 5-нд интернэтээс Оюутолгойн гэрээний төслийг олж ав­сан юм. Тэр даруй өөрөө үзээд Ц.Элбэгдорж Ерөн­хий сайдад, УИХ-ын Га­даад бодлого, аюулгүй байдлын байнгын хороо­ны дарга М.Энхсайханд, Үндэсний аюулгүй байд­лын зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга н.Готов гуравт би өөрөө аваачиж өгөөд “Энэ болохгүй шүү. Ийм гэрээ хийж бол­дог­гүй юм. Улс эх орны эрх ашигт харшилна” гэж хэл­сэн. Тэр үеэс эхлээд л би эсэргүүцэн ярьж эхэлсэн шүү дээ. Гэсэн ч надад хэн ч мөнгө төгрөг санал бол­гож байгаагүй. Би эх орноо гэсэн сэтгэлээр л ярьж байгаа болохоос биш, өөр ашиг сонирхолоор ингэж яриагүй. Намайг Оюутол­гойн гэрээг эсэргүүцлээ гээд “Сайн байна” гэж хэлдэггүй, “Битгий эсэр­гүүцээд бай” гээд хээл хахууль өгье гэж байгаа­гүй. Өгье гэсэн ч би авах­гүй. Тийм болохоор на­майг хардах зүйл байхгүй.

-Магадгүй таныг С.Баяр­цогт руу хүчтэй үгээр “дайрсан” болохоор тэгж хардах шалтгаан болсон байж болох тал­тай…?

-С.Баярцогт Монго­лын ард түмнийг хуурч мэхлэх улаан цайм алхам хийсэн. Үүгээр ч зогсох­гүй дэлхий нийтийн өмнө Монголын төр гэж ямар арчаагүй “юм” байдаг юм бэ, Монголын Сангийн сайд гэж ийм хүүхэлдэй байдаг юм гэдгийг ха­руулснаар Монгол улсыг дэлхий дахинд шившиг болгосон. Тийм учраас би С.Баярцогтын эсрэг байж “Болохгүй юм хийсэн хүн” гэж хэлж байгаа юм.

-Оюутолгойн гэрээг Монголд биш, Фрийдлан­дын талд ашигтай хийлгэх “далд хүчин” аль эртнээс хөдөлж эхэлсэн төдийгүй дээрх гэрээнд зориулж Татварын болон Ашигт малтмалын хуулийг өөр­чил­сөн гэдэг. Эл бусармаг үйлдэл нь хожим ил гарч нийгмийн хүчтэй эсэр­гүүцэлтэй тулж мэдэх учраас ард түмний “нурууг нь авч”  зүрх зоригийг мохоох хүсэл “далд хү­чин”-д байсан байх. Гэтэл 2008 оны долдугаар сарын 1-ний жагсаал цуглаан нь тэдний хүслээ биелүүлэх боломж болсон байж ма­гадгүй. Өөрөөр хэлбэл ард түмэн рүүгээ буу шагайсан явдал нь “Жагсаж цуг­лавал ингэнэ” хэмээн ан­хаа­руулсан хатуухан са­нуулга байж мэдэх юм…?

-2008 оны долдугаар сарын 1-ний үйл явдал нь сонгуулийн луйвартай холбоотой ч тэр үеийн үйл явдлыг эргээд ярина гэвэл сонин байна. Сонгуулийн сурталчилгааны явцад АН нэг сая төгрөгийн хувьцаа тараана гэсэн нь хүмүү­сийн сэтгэлийг нилээд татсан төдийгүй ер нь үндэснийхээ баялгийн эзэн болох нь уу гэсэн найдвар төрүүлж байсан. Гэтэл сонгууль болохоос 7-хон хоногийн өмнө ту­хайн үеийн МАХН-ынхан “Бид 1,5 сая төгрөг та­раана” гэсэн лоозон ба­риад гэнэтхэн гараад ирс­нийг санаж байгаа байх. Тус намын нарийн бич­гийн дарга нар гэх цагаан цамцтай залуучууд бат­ламж бичгээрээ даллаад хурал дээрээ сууж байгааг телевизүүдээр үзүүлж, үүний дараа батламж бичиг тараалаа шүү дээ. Сонгууль гэдэг бол 4 жил хуримтлагдсан хүлээл­тийн тайлал зангилаа бай­даг. Гэтэл энэ хүлээлтийг долоохон хоногийн дотор өөрчилж мөнгөний ам­лалтаар асар их эргэлт гаргана гэдэг бол улстө­рийн тогтворгүй байдал үүсгэх хангалттай шалт­гаан. Энэ нь  МАХН-ынханы сонгуулийн так­тиктай холбоотой байсан л даа. Энэ утгаараа уур хи­лэн дэлбэрч жагсаал цуг­лаан болсон гэж боддог.

Байшин шатаасны хувьд би одоог хүртэл эргэлздэг. Тэр бетонон байшин яахаараа дээд давхараасаа эхлээд шат­сан юм, яасан ч түргэн шатсан юм. Тэр байшин дотор хичнээн литр виски, спирт агуулагдаж байсан юм. Бодвол тэрнийхээ галд шатсан байх. Уг нь намын хуулиар бол үл хөдлөх хө­рөнгө түрээслэхийг хориг­лодог. Гэтэл тэр үед МАХН-ынхан байраа хууль зөрчин түрээслэж байгаад байшингаа ша­таасан.

Тэр үед Оюутолгойн  асуудал байсан уу гэвэл байсан гэдэг нь илэрхий харагдаж байгаа юм л даа. Үүнээс өмнөх явдлыг аваад үзье. 2006 онд ашигт малтмалын хууль өөрч­лөгдлөө. Тэнд юу болов!?. Ашигт малтмалын хуулиа өөрчлөхдөө Оюутолгойн одоогийн нөхцөл байдал бүрдэх бүх үүд хаалгыг нээж өгсөн шүү дээ. Мөн 2006 онд Татварын хууль өөрчлөгдлөө. Хуучнаар бид шаталсан татвартай бай­сан. Гэтэл одоо нэг шат­лалтай болж өөрчлөгдсөн байгаа. Тэгэхээр 2008 оны сонгууль болохоос 2-3 жи­лийн өмнөөс эхлээд УИХ дотор Оюутолгойн эрх аш­гийг хамгаалах лоб­би бү­лэг ажиллаж, монголын хууль эрх зүйн орчныг өөрчилсөн байсан. Одоо Ашигт малтмалын хуу­лийг  өөрчлөх ажлын хэсэг гарлаа. Тэр үед Та­ван­толгойн ордыг хувьдаа эзэмшиж байсан хүн л тэр ажлын хэсгийг толгойлж байсан шүү дээ. Тэрний ар талд гадаадын хөрөнгө оруулалт, өөрөөр хэлбэл Оюутолгойн Фрийдлан­дын компаниар тэжээгд­дэг, санхүүждэг Монго­лын уул уурхайн ассио­цацийнхан уул уурхайн  бодлогын голыг тодор­хойлж байсан шүү дээ. Тэнд хэн хэн байсныг Монголын ард түмэн мар­тах ёсгүй. Энэ хүмүүс Оюутолгойн бодлогыг  лоб­­­бидож хэрэгжүүлж өдийг хүрсэн. Энэ чинь 2008 оноос өмнөх асуудал байхгүй юу. Тэгэхээр хатуухан сануулга гэж хардах нь зөв л дөө. Амь үрэгдсэн хүмүүсийн асуу­дал чинь жагсаал цуглаан тарж байхад болсон шүү дээ. Гудамжинд явж бай­сан хүмүүсийг хөөж бууд­сан асуудал. Түүнээс биш цагдаагийн өөдөөс мод чулуу бариад дайрч байгаа улсуудыг буудаагүй. Тэр  үеийн бичлэгийг харж бай­хад их сонин байдаг. Жагсагчид нь чулуу ба­риад цагдаагийн өөдөөс шиднэ, нөгөөдүүл нь ухарч байгаад чулуу аваад жаг­сагчид руугаа шиднэ, урагшаа давшина. Нэг үгээр хэлбэл өдөж байгаад хөдөлгөж байгаа байхгүй юу. Тэр явдал илэрхий л байсан шүү дээ.

-Ашигт малтмалын орд газруудын нөөц, чанар, байршил нь бүгд ганц тохиох өөр өөр. Үүнийгээ дагууд хувь эзэмшил нь хүртэл хөдөлгөөтэй байх ёстой гэдэг. Гэтэл манай улс хувь эзэмшлээ 60:40 гэсэн тоон дээр тогтоо­чихсон байгаа нь байгалийн баялгийнхаа шим шүлтийг нь гадныханд өгч өөрөө хусамыг нь долоох эх суурь болсон гээд байгаа?

-60:40 гэдэг нь ч өөрөө оновчтой тоо биш. Ер нь уул уурхай гэдэг чинь их өвөрмөц салбар. Орд газар бүхэн цорын ганц тохиол­дох онцлогтой байдаг нь үнэн. Баялагийнхаа  агуул­гаар, чанараар, байр­шилаар, уул геологийн нөхцөлөөр гээд бүгд өөр өөр. Тийм учраас ганцхан стандарт байж болохгүй.  Тэр байтугай нөөцийн төлбөр авахдаа ч гэсэн 5 хувь гээд мунгинаад сууж байж болохгүй шүү дээ. Тухайн орд газрыг эзэм­ших сонирхол үр дүнгээс шалтгаална. Жишээлбэл, Киргизийнхэн кунторын алтнаас 18.1 хувийн нөө­цийн төлбөр авч байгаа. Гэтэл Монголчууд Оюу­толгойгоос нөөцийн төл­бөрт таван хувийн татвар авч байгаа. Ийм хандлага байж болохгүй ээ. Ер нь хатуу хууль тогтооно гэдэг нь арчаагүйн шинж. Ми­ний бодлоор бол Монго­лын төр засаг ямар орд газраа, хэнтэй яаж ашиг­лах вэ, ямар түвшинд  бо­ловсруулах вэ гэдэг бод­логоо тодорхойлчихоод дараа нь орд газар тус бүр дээрээ хамтрагчидтайгаа ярих ёстой. 100 хувь тэдэнд өгч ашиглуулаад  татвараа аваад сууж байж болно, 100 хувь тэдэнд өгчихөөд түүхий эдээ өөрөө аваад боловсруулаад сууж байж  болно. Ер нь янз янз байж болно. Нөгөө талаас татва­рын хууль болон эрх зүйн орчин нь боловсронгуй байх хэрэгтэй. Жишээ­лэхэд, Швед улсад 100 сая кроноос дээш ашигтай газрууд ашгаасаа 70 ху­вийн татвар төлдөг. Төлөөд л, ажиллаад л байгаа шүү дээ. Гэтэл Монголд 25 хувийн татвар төлдөг. Тэн­гэр газар шиг ялгаатай байгаа биз. Тэгэхээр эх­лээд эрх зүйн орчноо бо­ловсронгуй болгоод дараа нь төрийн оролцоог багас­гах асуудал байж болно. 2006 онд татварын хуулийг өөрчилж байхад бид хэлж байсан. “Наадах чинь хэд­хэн олигархиудын капи­талын эрх ашигт үйлчилж байна. Сүүлд уул уурхайн томоохон үйлдвэрүүд ашиглалтанд ороход та нар аргагүй байдалд орно шүү” гэж. Гэтэл одоо эргээд харахад ашиг хуримтлалаа хурааж авч чадахаа бай­чихсан. Тэрнийгээ нөхө­хийн тулд 40:60 гэдэг тоог санаачлан гаргаж байгаа юм. Стратегийн орд газ­руудад улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн бол 51 хувийг монголын тал эзэмшинэ гэсэн хууль гаргачихсан байгаа. Өөрөө бодоод үз дээ. Хээл ха­хууль, авлигад нэвт идэгд­сэн Монголын төр гэж нэг юм байна. Цаад талд нь эрх ашгаа бодож явдаг хөрөнгө оруулагч гэж бай­на. Тэр хөрөнгө оруу­лал­тынхаа 51 хувийг Мон­голын талд өгчихөөд юу бодож суух юм бэ. Ийм юм байж болох уу даа. Ший­дэхэд хэцүү. Тэгэхийн оронд татвараа шатлалтай тогтоогоод “Би хамгийн дээд тал нь ашгийн чинь 60 хувь хүртэл татвар авна” гээд хэлчихсэн бол тэр хүн чинь тооцоо хийгээд илүү олохоор бол өөрөө ороод ирнэ шүү дээ. “Одоо уул уурхайн нөхцөл хүндэрсэн учраас гадаадын хөрөнгө оруулагчид зугатлаа” гэсэн бөөн гомдол ухуулга яваад байна шүү дээ. Хууль зөр­чиж лиценз авсан, шудар­га бус хуулиар хөнгө­лөлттэй нөхцөл эдэлж бай­гаа компаниуд явбал яваг л дээ. Үүний араас уйлаад яах юм. Өөрсдөө шударга нөхцөлөө бий болгохын төлөө ажиллах хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр татвар бага­тай янз бүрийн хууль тог­тоо­чихоод тэрнийгээ  хул­гайлж авсан лицензээр уургалах гэж оролдох, тэд­нээсээ хахууль авах гэж оролдох, ийм байдлаар хандах юм бол цаашдаа энэ салбар чинь явахгүй шүү дээ.

-Оюутолгойн гэрээг шүүмжлээд л байгаа. Гэх­дээ зөв гольдролд нь оруу­лах, хаана, ямар заалтыг нь засахыг тэр бүр хэл­дэггүй. Таны бодлоор гэрээний аль хэсгийн, ямар заалтыг нь яаж засмаар байна?

-Гэрээ рүү орохоосоо өмнө Монголын талд засч залруулах юм байна. нэгд, татварын хуулиа өөрчлөх хэрэгтэй. Хоёрт, Ашигт малтмалын хуулиа өөрч­лөх хэрэгтэй. Гуравт, Га­даадын хөрөнгө оруу­лал­тын хуулиа өөрчлөх хэрэг­тэй. Эдгээр хуулиудын өөрчлөх зайлшгүй шаард­лагатай. Үүний дараа тэ­дэнтэйгээ эрүүл тогтвор­той нөхцөлөөр олон жил хамтарч ажиллая гэж  ярих ёстой. Оюутолгойн хувьд нэгэнт технологио оруу­лаад ажиллаж байгаа Рио тинтотой хамтрах нь зөв. Гэхдээ Рио Тинто нэр төртэйгээр шударга ор­чинд ажиллахыг эрмэлзэж байгаа бол бид ч гэсэн үндэснийхээ эрх ашгийг хохироохгүй нөхлөөр ажил­лахыг эрмэлзэх хэ­рэгтэй. Үүнд хоёр гол ал­хам байна. I алхам нь манайхан эхлээд дотоод хуулиудаа зөв болгож өөрийн­хөө эрх ашгийг хамгаалах чадвартай бо­лох. II алхам нь Оюутол­гойн зэсийн баяжмалыг Монголчууд дотооддоо боловсруулж зэсээ гадагш нь худалдах технологийн  шатанд нэн даруй шилжих хэрэгтэй. Хоёр сая тонн шороо тээж явах уу, 500 мянган тонн  зэс гадагш нь тээх үү гэдэг хоёр өөр асуудал. Хэрэв ингэсэн тохиолдолд төмөр замын асуудал огт өөрөөр тавиг­дах болно шүү дээ. Төмөр замын асуудлаар будилаад байгаа чинь ерөөсөө л шороо тээж байгаатай холбоотой. Мөн хөшүүр­гүүдийн асуудал бий. Оюу­толгойн гэрээнд бү­тээгдэхүүний экспортлож олсон орлогоо гадаадын банкинд байршуулна гээд заачихсан байгаа. Энэ орлого монголд байх ёстой. Монголын эдийн засагт үйлчилж, монголд эргэл­дэх ёстой. Мэдээж Оюу­толгой өөрийнхөө зардлыг орлогоосоо санхүүжүүлнэ, татвараа төлнө, ашгаа энд байлгаад дараагийн хө­рөн­гө оруулалтандаа хийж болно шүү дээ. Энэ талыг бодох хэрэгтэй. Ер нь Оюу­толгойн асуудлыг ярих­даа мэргэжлийн түв­шинд ярихгүйгээр хэдэн сайдууд гүйж очоод га­даадын хэдэн компанийн доль цохьсон мэргэ­жилт­нүүдтэй уулзаад байх юм бол хоншоор руугаа цо­хиулаад л буцаад байна шүү дээ.

-Монгол Улсын газар шороонд байгаа, Мон­голын байгалийн баялгаас олсон хөрөнгө мөнгө яагаад гадаадын банкинд байр­шина гэж?

-Үүнийг С.Баярцогт, Д.Зоригт хоёроос л асуух хэрэгтэй болох нь. С.Бат­болдоос ч гэсэн асуух хэ­рэг­тэй.

-Таныг Ерөнхий сайд байх үед стратегийн орд газруудыг ашиглах, хөрөн­гө оруулах хүсэлтэй гадны хөрөнгө оруулагчид хэр байсан бэ. Уул уурхайн асуудалд хэр ач холбогдол өгч, хэр хурц яригдаж байв?

-Тухайн үед шилжил­тийн маш хурц үе байсан. Гэхдээ бид энэ асуудлыг ор тас орхиогүй. Манай Засгийн газрын үед Мон­голын газрын тос, зэс, алт гэх зэрэг хөтөлбөрүүд гарч ирсэн. Алтыг бол Ерөн­хийлөгч санаачилсан гэж ярьдаг юм. Гэхдээ үүн дээр Засгийн газар шийдвэр гаргаж л байсан. Нөгөө талаас “Эрдэнэт” үйлдвэ­рийн гэрээг өөрчлөх асуу­дал байлаа. “Эрдэнэт” чинь тэр үед 50:50 хувь байсан учраас Зөвлөлтийн талаас захирлыг нь тавь­даг, Монголын талд тө­дийлөн үр ашигтай биш, нөөцийн төлбөр төлдөггүй байв. Тэгээд 1991 онд гэ­рээг нь өөрчилж Мон­го­лын талыг 51 хувь болгож нөөцийн төлбөрийг нь авах­даа 1978 оноос хойш ашигласан бүх төлбөрийг, хүүнд нь 9 хувь тооцоод “Эрдэнэт” үйлдвэрт Мон­гол талаас оруулах хөрөнгө оруулалтыг санхүү­жүүл­сэнд тооцож байсан юм. Харин 1991 оноос хойш зургаан хувиар тооцож нөөцийн төлбөр авч бай­сан. Гэтэл 1997 онд 2.5 хувь болгоод өөрчилчихсөн гэх мэт асуудал сүүлд гарч байсан. Уул уурхайн тал дээр чанд бодлого хэрэг­тэй. Тавантолгойн асуудал дээр ярих боломжтой бай­сан. Бид тухайн үед Та­вантолгойн асуудлаар ярил­цаад 1992 оны 5 сарын 4-10-д айлчлахдаа Хята­дын Ерөнхий сайд Ли Пэн­тэй санал солилцож л байсан.

-Коммунист Хятадын Ерөнхий сайдтай Таван­толгойн асуудлаар санал солилцсон асуудал сонир­холтой байна. Ли Пэн Ерөнхий сайд ямар хариу өгсөн бол?

-Тэр үед байдал өөр байлаа. Хоёр системийн сөргөлдөөний үед Мон­голын ашигт малтмалыг гадны орнуудаас хэн нэ­гэн нь сонирхох ямар ч боломж байхгүй байсан. Зөвхөн Эрдэнэт л байлаа. Жоншийг зөвлөлтийнхөн л авдаг байсан. Уул уур­хайн бүтээгдэхүүн овор жин ихтэй учраас тээвэр­лэхэд хүнд шүү дээ. Хятад улсын тухайд харьцаа муутай байж байгаад 1980-аад оны сүүлээс сэргэсэн учраас тухайн үед хоёр орны харьцаа уул уурхайн асуудлыг нарийн ярих түв­­шинд хүртэл очиж чадаагүй байснаас гадна тээвэрлэх хүчин чадлын асуудал ч гарч байсан. Ямар сайндаа л “Таван­толгойд хамтарч ашиглая” гэдэг асуудлыг Ли Пэн Ерөнхий сайдад ярихад “Манай нэвтрүүлэх хүчин чадал хүрэхгүй” гээд татгалзаж байсан юм.

-Та “Монголд Эдийн засгийн алуурчин аль хэдий ороод ирчихсэн байна” гэж хэлж байсан. Эдийн засгийн алуурчин гэдэг үгтэй ч монголчууд аль хэдий танил болчих­жээ. Гэсэн ч “Тэр эдийн засгийн алуурчин гэдэг чинь энэ хүн юм шүү” гээд хэн нэгнийг нэр цохсон, оноож нэрлэсэн хүмүүс байдаггүй. Таны хувьд Монголд байгаа эдийн засгийн алуурчид яг хэн хэн бэ?

-Эдийн засгийн алуур­чид гэдэг ойлголт А.Ган­баатарын орчуулсан “Хит­мэн” гэдэг номноос л эхэлж дэлгэрлээ шүү дээ. Гэхдээ эдийн засгийн алуур­чид гэдэг бол тухайн орны баялгийг өөрийнхөө явцуу эрх ашгийн хүрээнд захируулах номлолыг тү­гээгчид юм. Өөрөөр хэлбэл тархи угаагчид. Нэг үе “Уул уурхайн салбар Мон­голыг авч явна. Хөгжлийн цор ганц гарц нь энэ юм” гэсэн номлол маш хүчтэй явлаа. Манай ҮАБ-ын үзэл баримтлалд хүртэл бичээстэй байгаа шүү дээ. Тэгвэл уул уурхайн салбар гэж юу юм бэ?
Нэгдүгээрт, байга­лийн баялаг, хүний гараар бүтээгддэггүй, нөхөн сэр­гээгддэггүй баялгийг ашиг­­лах салбарыг уул уурхайн салбар гэдэг. Асар их хэмжээний баялгийг ачаад хол тээвэрлэж ча­дахгүй, ойролцоох нэг зах зээл рүү орно. Уул уурхайн баялагт зах зээ­лийн сон­голт. Зөвхөн ойрол­цоох зах зээл чинь хэрэгцээтэй бол авна. Нө­гөө талаас уул уурхайн баялаг дэлхийн зах зээл дээр үнэ нь маш их сав­ладаг. Сүүлийн 10-аад жилийн судалгаа хийж үзэхэд ашигт малтмалын үнэ 10 жилийн динамик дундчаасаа доошоо унах­даа 68 хувь унаад, дээшээ үсрэхдээ 105 хувь үсэрдэг. Өөрөөр хэлбэл 200-гаад хувийн савлагаан дотор байдаг. Энэ нь эдийн за­сагт гол болоод ирэхээрээ маш тогтворгүй байдал үүсгэж байгаа юм. Нөгөө талаас уул уурхай гэдэг нь зах зээлийн сонголт байх­гүй болохоор тухайн эдийн засгийг, ялангуяа жижиг эдийн засгийг том эдийн засгийн хавсрага дагуул болгох аюул үргэлж да­гуулж явдаг. Мөн Уул уур­хайн баялаг нь хожмоо байгалийг сүйрэлд хүргэх гэх зэрэг гурван том аюу­лыг дагуулж явдаг. Гэтэл үүнийг урвуугаар нь ном­логчдыг та бүхэн мэдэх байлгүй дээ. Би дээр хэл­сэн. Уул уурхайн ассоциа­ци гээд Фрийдландын орол­­цоотой, Паушокийн оролцоотой, гадны  хөрөн­гө оруулагчдийн мөнгөөр тэжээгддэг бүлэг хүмүүс Монголд эл номнолыг тул­га­саар, ярьсаар байгаад хийлээ шүү дээ. Энэ бол эдийн засгийн алуурчдын нэг жишээ. Үүнээс гадна харь улсын хөрөнгөтөн Монголд орж ирээд Мон­голын эдийн засгийг алах алуурчдыг өөрсдөөс нь бэлтгээд тэднийгээ Мон­голын нийгэмд тавьж бай­гаа асуудал байна. Хоёр дахь төрлийн алуурчид. Монголын бүх түүхэнд анх удаа 2006 онд Монголын төсөв ашигтай болсон. Гадаад худалдааны баланс нь ашигтай, төлбөрийн баланс нь ашигтай боллоо. Ганцхан 2006 онд шүү. 2007 онд төрийн эрх барьж байсан МАХН-ынхан /одоогийн МАН/ бүтээн байгуулалт гэдэг лоозон гаргалаа. Их бүтээн бай­гуу­лалтын жил болгож зарласан хэдий ч барил­гын материал байхгүй, ажиллах хүч байхгүй, тээ­вэрлэх хүчин чадал байх­гүй байсан. Тэгсэн мөрт­лөө монгол төрийн эдийн засгийн эргэлтэд байсан бүх хөрөнгө мөнгөний г­уравны нэг хувийг дуусаа­гүй барилгад хийлээ. Зам-Үүд дээр вагон хүлээсэн хүмүүсийн бөөгнөрөл үүсч барилгын материалын болон орон сууцны үнэ өслөө. Энэ нь барилгын компаниудын явуулсан бодлого. Ингээд монголын эдийн засгийг баллаад хаячихсан. Одоог хүртэл сэхэж чадахгүй байгаа. Тэгсэн атал эрх баригчдын амнаас бүтээн байгуулалт гэдэг үг гараад байх юм. Зөвхөн ядуу хүмүүсийг, амьдралд нь гялайх юм харагддаггүй хүмүүсийн нүдийг хуурахын тулд су­мын төв дээр хэдэн цагаан байшин барьж түүнийгээ бүтээн байгуулалт гэж нэрлээд, кино гардаг бай­шин, бүжиг хийдэг бай­шин гэж нэрлээд сэтгэлээ зогоогоод явах байх л даа. Ийм ухуулга яваад байгаа. Үүнийг эдийн засгийн алуурчид буюу Монгол гэрийн тэжээвэр алуурчид гэж хэлэх юм уу даа.

-Олны танил нэгэн эрхэм, улстөрчдийг саарал театрын жүжигчид гэж нэрлэсэн байсан. Нэг талаас энэ хоч ортой ч юм шиг?

-Монголын ард түм­ний сонгосон бүх хүмүү­сийг тэгж хэлэхэд хэцүү. Миний нүдээр харахад наад дотор чинь Монголын эдийн засгийг гартаа ат­гаж байгаа, Монголын баялгийг гартаа атгаж бай­гаа компаниудын тө­лөөлөл гол нь болчихоод байна. Жүжигчид бол сэт­гэлдээ уйлж байсан ч тай­зан дээр инээж дуулдаг. Харин наадуул чинь кар­мандаа хутга хийчихээд “Би хаанаас нь огтолж идэх билээ” гээд хөлхөж яваа улсууд шүү дээ. Энэ бол огт өөр хүмүүс. Ер нь УИХ-ын гишүүдийг ха­раад байхад эд нар дотор Дүлзэн явж байна, Молом занги явж байна, Өгөр толгой Гүрсэд гээд янз янзын хүмүүс явж байна шүү дээ. Гэхдээ одоо яая гэхэв бид нар л сонгосон юм хойно. Засаж зал­руу­лах, эрүүлжүүлэх гээд л яриад сууж байна. Зарим нь сонсдог л биз. Гэхдээ эд нар дотор эрүүл сэтгэл­гээтэй хүмүүс бас байна. УИХ-д орсон залуучуудын ихэнх нь эрүүл саруул сэтгэлгээтэй гэж би бод­дог шүү.

-Та УИХ-д орсон за­луу­чуудыг онцоллоо. Гэтэл тунаж үлдээд байгаа доль цохьсон хаширууд улстөр баяртай гээд явчихаж чадахгүй ширээ санд­лаасаа зүүгдээд байна. Тиймдээ ч намын дарга болон “хөгшчүүлд” зо­риулж намын жагсаалт гэгчийг бий болгочихлоо. Ард түмэн хэзээ ч дугуй­лахааргүй хүмүүс залуу­чуу­даар бамбай хийж өөрөө жагсаалт гэх хөшиг­ний араас улстөрд амархан орчихдог боллоо шүү дээ?

-Тийм шүү дээ. Энд байгаа өөр нэг сонин зүйл нь аль ч намын дарга нь нэгдүгээрт бичигдэж бай­гаа юм. Тэгэхээр тэр н­амаас УИХ-д суух ганц­хан квот авлаа гэхэд на­мын дарга нь ганцаараа орж ирэх нь л дээ. Ийм байдал улстөрд бий бол­чихсон. Үүнийг өвчин гэж тооцох юм уу, аль эсвэл ялалт ололт гэж үзэх юм уу. Энэ бол бодууштай л асуудал. Ер нь намын жаг­саалт гэдэг бол “Нам гэж хэн бэ” гэдгийг л  яруу тодоор харууллаа шүү дээ. Гэхдээ би үүн дээр ганц­хан сөрөг хүчнийхнийг хэлэмгүй байдаг. Манай ардчилсан нам ч гэсэн дээ. Ямар хүмүүсийг УИХ-д оруулж ирэв. Үүн дотор бодууштай юм их байна. Хараад байхад УИХ-д орж байгаа хүмүүс дотор хотод ирж төсвийн мөнгө угаа­даг, газрын наймаа хийж хөрөнгөжөөд, Тоорой банди шиг хөдөө очиж тэр мөнгөө тараагаад санал авдаг хүмүүс олон болох төлөвтэй. Цаашид үүнийг бодохгүй бол горьгүй нь. Хотын газрыг худалдсан наймаачид эндээс олсон мөнгөнөөсөө нэг тэрбумыг нь хөдөө очоод тараахад саналыг нь аваад ирэх жишээтэй. Ийм байдал бодитой байна шүү дээ. Үүнээс гадна намдаа хан­див өгсөн хүмүүс өгсөн хандивынхаа хэмжээгээр төрийн суудал эзэлдэг болж дээ. Энэ юуг харуулж байна вэ гэхээр нам гэдэг бол улстөр бизнесийг хос­луулсан мафоз маягийн бүлэглэл болоход их ойр­хон байна. Ер нь адаг сүүлдээ Монголд тус болох уу, хор болох уу гэдгийг бодох цаг ойрхон иржээ гэдгийг харуулаад байна.

-Н.Энхбаяраар “цэвэр­лэ­гээ”  эхэлсэн гэж зарим хүн хэлдэг. Өнгөн дээрээ нийгмийн идээ бээрийг шахаад байгаа мэт боловч цаанаа бугшсан асар том бээрний хүүдий улам то­морсоор байна гэх хард­лага байдаг. Сонгууль, албан тушаал, авлига хээл хахууль тойрсон асар том сүлжээг далдлах, асууд­лаа хүчээр нуух нэг да­рангуйллын хэлбэрт шилж­лээ гэх. Цаагуур болж буй асуудал илүү муу урхаг дагуулж байгаа юм биш биз?

-Н.Энхбаярын асууд­лыг янз бүрээр тайл­бар­ладаг. Тухайн үе нь сон­гуулийн ид өрнөлтийн үе байлаа. Үнэхээр монгол төрийн Тэргүүн байсан хүн авлига хээл хахуулийн хэрэгт орооцолдож, эл асуудлыг гаргаж тавиад тэр хүнтэй ярих асуудал байсан уу гэвэл байсан. Гэтэл үхрийн бөөр шиг тав зургаан асуудлаар ял тул­гаж тэр нь шүүх дээр очоод няцаагдаад, хүчингүй бо­лоод байгааг харахад Н.Энх­баярын хэрэг давхар тоглоом байжээ гэдгийг харуулаад байгаа юм. Түү­­нээс хойш олон түм­ний хүсэл шаардлага, ши­нэ улстөрийн нөхцөл бай­далд тулгуурлаад авли­гатай тэмцэх ажил өрнөж байна. Татварынхны асуу­дал гарч ирлээ. Нэг хүн 10 хэдэн тэрбум төгрөг ху­раасан байна. Тэгэхээр татварын албанд ажилла­даг хүний 5-10 хувь нь ийм байна гэж бодоход хичнээн тэрбум төгрөг займчуулсан бол доо гэд­гийг бодоход хэцүү. Үүнийг илрүүлж байгаа нь сайн хэрэг. Оюутолгойн асуудал дээр нийгэм цэгц­рэх тийшээ хандаад яв­чих­лаа, Тавантолгойн асууд­­лыг юу болгосон нь илэрхий боллоо, МИАТ-ын асуудал, махны асуу­дал гээд л. Бид энд нэг килограмм нь 10 мянган төгрөгийн үнэтэй мах идэж байхад Дарханд ма­хаа өмхийрүүлчихээд ул­сын нөөцөнд худалдаж авлаа гээд сууж байсан муухай үйлдэл илэрч  эхэлж байна. Энэ бол цаа­шид үргэжлэх ёстой. Бүр өргөн хүрээтэй том асууд­лыг хамрахыг ч байг гэх­гүй. Монголын баялаг, Монголын газар шороог худалдсан асуудлыг сө­хөг­дөхгүй байгаа шүү дээ.

-Огт илрэхгүй байгаа асуудлаас гадна илэр­чихсэн, илэрхий гэмт хэ­рэг гэдэг нь харагддаг, эзэн холбогдогч нь албан тушаал хашаад явж байгаа хэргүүд яригддаг. Гэсэн атлаа бугшаад дарагдаад байгаа нь намчирхал, тал­цалтай холбоотой гэдэг?

-Тийм. Байгаа. Үүнийг зүгээр нэг чимхүүрээр чимхэж гаргах биш нилээд том ор тавих ч асуудал болох байх. Гэхдээ үүн дээр ямар нэгэн намын асуудал юм уу, улстөрийн бүлэглэлийн эрх ашгийн үүднээс хандаж болохгүй. Монголын  нийгмийн эрүүл­­­жүүлэх, эмчлэх та­лаас нь хандах хэрэгтэй. Ер нь авлигын асуудал хэмжээнээс хэтэрсэн. Хам­гийн наад захын нү­дэн дээр ил байгаа асуудал нь хүүхдийн паркын асуу­дал байна. Зайсангийн амны асуудал байна. Монголын хууль байсан уу гэвэл байсан. Гэтэл хуулиа зөрчөөд зөвшөөрөл өгсөн үү гэвэл өгсөн. Хэн өгсөн бэ гэвэл гарын үсэг зурсан гурав, дөрвөн сайд нь нэрээрээ ярайтал жаг­саад байж л байгаа. Тэр хүмүүстэй яагаад “Ямар учраас чи Мон­голын хуу­лийг зөрчсөн бэ”  гэдэг асуудлыг ярихгүй байгаа юм. Гэтэл тэнд мөрөөрөө байж байсан гэр хороололд хамгаалалтын албаныхан очоод эзнийг нь шонгоос хүлж уйлуулж дуулуулж байгаад газрыг нь булаа­гаад авч л байсан шүү дээ. Яагаад энэ асуудлыг ярих­гүй дараад байна. Гэхдээ үүнийг ярих цаг ирнэ ээ.

-Бид сайн сайхан цаг ирэхийг, эрх баригчид авчирч өгөхийг хүлээгээд сурчихаж. Дээрх асууд­луудыг ярих, ил болгох, эзэн холбогдогч эрх мэдэл­тэнд хариуцлага хүлээлгэх цагийг бид хэр удаан хү­лээх вэ?

-Миний бодлоор бол 6 сар, магадгүй нэг жилийн дараа гэхэд асуудал яриг­дах биз дээ. 2016 оны сон­гууль ч ойртоод ирнэ. Монголчууд нийгэмд юу болж байгааг харах, сэрэх чадвартай болно. Чиний хэлээд байгаа 2008 оны долдугаар сарын нэгэнд төрсөн айдас хүйдэс, төр засгаасаа цэрвэдэг байдал алга болоод эхлэхээрээ хүмүүс дуугарч эхэлнэ.

-Тэр айдас мөд арилна гэж үү?

-Болох байлгүй дээ.

-Зөвхөн жагсаал цуг­лаан биш хэд хэдэн хүний халуун амь, бүлээн цус урссан айдас шүү дээ?

-Гол нь энэ асуудлаа зөв шийдэх хэрэгтэй. Ма­гадгүй бууд гэсэн хүмүүс нь ч юм уу, буудсан хүмүүс нь илрэх байх. Ямар ч байлаа гэсэн миний мэдэх МАХН-ын байран дотор н.Ганбаатар гэдэг хүнийг халаалтын шугаманд нь хүлж байгаад амь насыг нь бүрэлгэсэн асуудал огт яригдахгүй байгаа. Хүн буудсан асуудлыг л яриад байгаа болохоос биш ха­лаалтын системнээс гав­луулж үхсэн хүний тухай огт яригдахгүй байна. Яа­гаад энэ асуудлыг ярихгүй байна. Хэн тэгсэн, хэн хийсэн гэдэг асуудал яриг­даж байж энэ айдас хүйдэс алга болно шүү дээ.

-Айдас хүйдэс, авли­галд нэвт идэгдсэн Мон­голд ардчиллын салхи байна уу?

-Ер нь эрүүл салхи үлээх хандлага байна гэж би хардаг. Үнэний нүүр Монгол руу харах нь уу даа гэсэн бодол байдаг юм.

-Аль зүгээс вэ?

-Хамгийн түрүүнд ит­гэл төрүүлж байгаа зүйл Оюутолгой, Тавантолгойн асуудал. Үүнээс гадна том том салбаруудад гарсан авлигын асуудал сөхөгдөж байгаа нь жаахан эрүүл хандах нь уу даа гэсэн итгэл төрүүлж байгаа. Гэх­дээ энэ бол хүлээлт. Лавш­раагүй байна. Үүний ха­жуу­гаар нь харгислал эх­лэх нь, намын байдлаар асуудалд хандаж байна гэж байна. Авлига авсан хүн, хэрэг хийсэн хүмүүс аль нэг улстөрийн хүчинд харъяалагдаж байсан бол, тэр улстөрийн хүчнийг “Төрд чи хэнийг ажил­луулж байсан бэ” гэдэг хариуцлагыг хүлээлгэх л ёстой. Нөгөө талаас цаг хугацааны хувьд өнгөрсөн 22 жилийн ихэнхид нь МАХН /МАН/ төр барьж байсан. Энэ үеийн авлига хээл хахуулийн асуудал энэ намынхантай голлож холбогдох нь зүй ёсны асуудал. Гудамжинд лааз өшиглөж явсан Ардчилсан намынхан очоод авлига авна, авлига өгнө гэдэг асуудал тэнд байхгүй биз дээ. Бүх хороо хорин, За­саг даргаасаа эхлээд л одоогийн МАН-ынхан байлаа. Газрын наймаа эднээр л дамжиж явсан. Сумын Засаг дарга нар тэднээр дамжиж уул уур­хайн лицензүүд баталгаа­жиж байгаа шүү дээ.

-Ардчилал хүний эрх, эрх чөлөөг төрийн даран­гуйлалаас хамгаалдаг гэж ярьж байсныг тань санаж байна. Гэтэл төрийн да­рангуйлалын үнэр үнэр­тээд эхэлснийг нийгэм даяараа ярьж эхэллээ шүү дээ?

-Ардчилал хүний эрх, эрх чөлөөг төрийн да­ран­гуйлалаас хамгаалж байж л ардчилал байна шүү дээ. Ардчиллын тугийг босгож ардчиллын төлөө тэмцэж ирсэн Монголын тэмцэл хоосон байгаагүй гэдгийг дэлхий нийтээрээ хүлээн зөвшөөрдөг болж. Гэхдээ бидэнд гажуудал бол их бий. Ардчилал гэдэг бол хэдэн баячуудын ноёрхол гэсэн үг биш шүү дээ. Энэ талаараа бол ардчиллын утга агуулга гажуудаад Монголын төр өнөөдөр нийт ард түмэндээ биш баячууддаа үйлчлэх ханд­лагатай байгаа. Үүнийг бид бодох ёстой. Улс орон өөрийнхөө орчин нөхцөлд тохирсон ардчиллын заг­вартай байх ёстой. Тэр бол ардчиллын загвар гэсэн үг болно биз дээ. Монгол бол энэ загварынхаа эрэлд л явж байгаа. Эрэлхийлж байна.

-Бидний төсөөлдөг “Жинхэнэ мөрөөдөл”-ийн ардчилалтай нүүр тулах мөч хэр ойрхон байна вэ?

-Нэг зүйлийг л бид ойлгох ёстой. Бид 22 жи­лийг ардчилсан хувьсга­лын замаар замнаж байна гэж ярьсаар өнгөрөөлөө. Гэхдээ коммунист нийг­мийг удирдан зохион бай­гуулж байсан тэр улстө­рийн хүчин ихэнх хуга­цаанд төр барьж байсан. Коммунист үзэл, ком­му­нист нийгмийг тол­гойлж байсан улстөрийн хүчин гэдэг бол нийгмийн ин­женерчлэлийн тухай асуу­дал болно. Тэгэхээр энэ улстөрийн хүчний ноёр­хол зарим талаараа бууж ямар ч байсан орон нут­гийн сонгуульд АН ялах ханд­лагатай төдийгүй УИХ-д хамгийн олон суу­дал авах маягтай, Ерөн­хийлөгч нь гэсэн ардчил­сан хүчнээс сонгогдсон байдалтай байж байна. Гэхдээ эмзэг бай­гааг харж байгаа биз дээ. Орон ну­тагт тэнцвэртэй нөхцөл бий болох бай­далтай бай­гаа. Ер нь байр суурь бат­жих хэрэгтэй. Үүний да­раа асуудлыг ярьж болно шүү дээ.

Ж.НАРАНГАРАВ

“Зууны мэдээ” сонин