“Комсомольская правда” сонины тусгай сурвалжлагч Дарья Асламова Зөвлөлтийн холбоотон байсан орны шинэ элитүүд улс орноо Хятадын колоничлол, тахал, бичиг үсэг тайлагдаагүй байдлаас хэрхэн аврахыг оролдож бай­гааг сонирхохоор Мон­голд хүрэлцэн иржээ. Тэр­бээр Монгол Улсыг цаа­шид Украин шиг Оросын хий, нефтийг дамжуулан амь­дарна гэж мөрөөддөг гэжээ. Түүний нийтлэлийг товчлон хүргэж байна.

“Монголын од Хятадын дээр гарч манддаг юм. Алтан ордны улс дэлхийн талыг, бас Оросыг ч эзэлж байлаа. Монголчууд бид юу чаддагаа харуулна аа” хэмээн миний танил Очирбат нүдээ гялал­зуулан, гал цогтой нь арга­гүй хэллээ. (Магадгүй энэ нь уусан хэдэн аяга шар айраг­наас нь болсон биз).

Очирбат (түүний хүсэл­тээр нэрийг нь өөрчилсөн болно) бол урлагийн нэртэй гэр бүлээс гаралтай жирийн бус хүн. Тэрбээр Монголын улстөр, цэр­гийн ихэнх том­чуудын адил ЗХУ-д боловсрол эзэм­ш­­сэн аж. Оросоор тун гай­халтай, Москвад ч цөө­хөн сонсогдохоор уран яруу ярина. Очирбат бол хятадууд­тай унтдаг охидыг барьж, гутамшиг болгох зорилгоор үсийг нь хусч, энд тэндхийн хашаан дээр “Хүнийг хөнөөж болохгүй.

Харин хятадуудыг болно” гэж бичдэг Монголын ухаангүй залуустай огтхон ч төсгүй, боловсорсон эр. Гэхдээ хүмүүжил сайтай анд маань хачин жигтэй зүйл багагүй ярих аж. “Фашизм бол яг л галт уул дэлбэрэх, газар хөдлөх, үер дайрахтай адил байгалийн зүй тогтол. Үүний нөлөөгөөр илүүдэл хүн амыг цэвэрлэж, устгадаг. Фашизмыг ёс сур­тахууны хуурамч хэм хэм­жээнд тулгуурлалгүй, боди­тоор үнэлэх ёстой”.

Ийн ярихад нь би “Та өөрийн ухаантай байна уу” хэмээн Очирбатыг сэнхрүү­лэхийг оролдов. Гээл тэрбээр “Ёс суртахуунаа байг гэхэд логиктойгоор бодоод үзье л дээ. Монголын ямар од Хятадын дээр гийж байна вэ. Оготныг заантай яаж зүйр­лэх вэ. Монгол бол 2.7 сая хүн амтай, бараг дэд бүтэцгүй, хэмжээ хязгааргүй, хүн амь­тан суурьшаагүй газар нутаг ихтэй. Харин Хятад бол 1.5 тэрбум хүний нөөц­тэй дэл­хийн баян орны нэг шүү дээ” гэсэн юм.

Үүний хариуд би бараг хоёр их наяд доллараар үнэлэг­дэх Монголын тоо томшгүй, огт хөндөгдөөгүй эрдэнэ­сийн тухай дуу сонсов. Дэлхийд хамгийн ихэд тоо­цог­дох, жилийн 1.4 сая тон­ноор хэм­жигдэх ураны нөөц, Оюу толгой хэмээх агуу их алт, зэсийн орд, мөнгө, нефть, төм­рийн хүдэр, зур­гаан тэрбумын нөөцтэй, дэл­хийн хамгийн том, огт эзэм­шээгүй нүүрсний орд Таван толгойн тухай юм. Хамгийн гайхалтай нь энэ бол эрдэнэсийн тухай үлгэр биш, монголчуудын сэтгэлийг бул­ги­луулсан бодит үнэн юм. Мөрөөдөмтгий, уран дүрслэл ихтэй, халамцуу цус­­­тай, угийн нүүдэлчин сэтгэлгээ­тэй монголчууд өөрс­­дий­гөө ирээ­дүйн хаад хэ­мээн харж сууна.

Улаанбаатарт би Оросын хэвлэлүүдээс олж мэдсэн “Монголын эдийн засгийн гайхам­шиг”-ийн тухай хор­хой хөдөл­гөм мэдээтэй нисч ирсэн. Төрийн Думын депу­тат, Эдийн засгийн ухаа­ны доктор Валерий Зубов “Мон­­голын эдийн за­саг огцом өсч, жилийн ДНБ 30 хувьд хүрсэн нь (Үнэн хэрэг­тээ зөвхөн 2011 онд 17 хувьд хүрч өссөн бөгөөд инф­­ля­цийг тооцвол 12 хувь байсан) Оросын өмнөх Сиби­рийн бүсэд томоо­хон аюул учруулсан” гэж мэдэгдэж байлаа.

Зубов түүнчлэн Мон­го­лыг Засгийн газар нь хүн ам­тайгаа нүүрс, зэсийн ордоос олсон орлогоо баяртай нь аргагүй хуваалцдаг шинэ Кувейт болсон гэж шагшиж байв.

Шуугиан тарьсан энэ­хүү мэдэгдлээс өмнө Оросын нэр­тэй олон эдийн засагч Азийн шинэ барын амжил­тыг бах­даж байлаа. Улаанбаатарыг би шинэ Дубай мэтээр л төсөөлж бай­сан. Харин энэ хот на­майг хэлэх үггүй болгож, шоконд оруулсныг хэлэх байна.

Монголын нийслэл бол эмх замбараагүй, ямар ч логикгүй баригдсан, сайханд эсвэл тав тухад тэмүүлсэн, хир тоосондоо дарагдсан хот. Энд цорын ганц аятай­хан гудамж байгаа нь хуу­чин Зөвлөлтийн үеийн Энхтайвны өргөн чөлөө юм. Энд шинээр баригдсан гялалз­сан том том зочид буудал, бизнес төвүүд бий. Улсынхаа нийслэлд зарчмын хувьд зам бараг байхгүй. Ер нь нүүдэлчдэд зам ямар хэрэгтэй гэж.

Тэдэнд чиг­лэл хэрэгтэй. Эвдэрч, ня­цар­сан замаар хэдэн зуун мянган шинэ, хуучин жийп хөлхөлдөх бөгөөд жолооч нар зогсоо зайгүй дуут дохио ханги­нуулж, арайхийн гүйж гарах явган зорчигчид руу, өрсөлдөгч жолооч нар руугаа хараал хэлж, байнга л бие биенээсээ өрсөн дайрцгаана. Энд ер нь замын хөдөлгөөний дүрэм бараг л үгүй. Монгол хүний хувьд машин бол хаа хүрэхээ мэддэг ухаантай морь. Тиймээс таван минут тутамд осол гардаг. Үүний дараа шүргэлцсэн машины эзэд зам дээр гарч ирж, бие биенээ түлхэж ёворно.

Хотод хэдэн цаг, хоно­гоор түгжрэлд зогсох нь энүүхэнд. Улаан­баа­тар хот эко­­ло­гийн гам­­шигт өртөж, хүчилтөрөгчийн дутагдалтай агаа­раар амьс­гал­на. Үүний гол буруутан нь нут­гийн захир­гаа хүн бү­­рийг чөлөө­тэй газраа гэрээ бариад (заримдаа бүр зам дээр шүү) түүнийгээ той­руулан ха­шаа барихыг зөвшөөрсөн явдал. Газар эзэмшилт өр­гөн тархаж, энд тэндгүй суурьшсан байх аж.

Хэзээ нэгэн цагт 700 мянган хүнд төлөвлөсөн Зөвлөлтийн хуучин дэд бүтэц 1.5 сая хүн амын хэрэгцээг хангаж дийлэхээ больжээ. Нийслэлийн хүн амын 1/3 нь ус, цахилгаан, бохирын шугамгүй, хотын замын айдас хүргэм гэр хороололд амьдарна. Монголын өвлийн тэсгим хүйтэнд ядуус хямд нүүрс, хог, заримдаа машины дугуй зэрэг тааралдсанаа түлж, дулаацдаг болохоор хотын дээгүүр саарал утаан хөшиг татаж, заримдаа онгоц газардаж чадахгүйд хүрдэг байна.

Улаанбаатар хот бүхий л талаараа уулаар хүрээлэгдсэн хотгор газар оршдог учир аврал болсон салхи агаар ч орж ирдэггүй. Хотод ингэж зэрлэгшин суурьшихыг зогсоох бо­ломж­гүй. Учир нь энэ нь ардчилалтай зөрчилдөж бай­­гаа тул сонгогчид барьж иднэ. “Шинэ монголчууд” бол болхи бүдүүлэг, цочмог уур­тай, хүмүүжилгүй, замдаа тааралдсан бүхнийг арчиж хаяхад бэлэн хүмүүс. Яг л 90-ээд оны эхэн үеийн шинэ оросуудыг санагдуулам.

Гадаа­дынх­ны гомдлын ха­риуд хамгийн их хэлдэг үг нь “Чи гэртээ байгаа биш шүү”. Хүмүүс бие биеэ байн­га нударч, хөл дээр нь гишгэж, нулималцаж, заримдаа гудамжинд бие засдаг. Хуучин “зөвлөлтийн” монголчууд “шинэ”-ийгээ орхигдсон үеийнхэн гэнэ. Социа­лизмын дараах үед хүүхэд нас нь өнгөрсөн тэд хүмүүжил, боловсрол ч олж авч чадаагүй аж.

Монголоос Зөвлөлтийн эмч, багш нар явж, дэлхийн соёлд суралцах түлхүүр нь болсон орос хэл ч дунд сургуулийн хөтөлбөрөөс хасагдаж, англи хэл бүрэн орж ирээгүй байна. ЗХУ задрал өөрсдөө асуудал ихтэй байсан учраас Орос орон хөршөө огт сонирхохоо байжээ.  Хятад улс дотоод өсөлтдөө анхаарч, нэг үгээр Монголыг хөсөр орхижээ.

Төрийн бус байгууллага хэлбэрээр хаягдсан газарт ардчиллын үр суул­гасан барууныхан л авьяас­лаг оюутнуудад сур­гал­­тын тэтгэлэг олгож, нутгийн сэтгүүлчдийг АНУ руу бэлтгэх нэрээр явуулжээ. Тэд энгийн монголчуудад Хятадыг мөнхийн дайснаа, харин оросуудыг хараал идсэн түрэмгийлэн эзэм­шигчид гэж ойлгуулах ёстой. Тэгэхээр монголчуудад ба­руу­ныхан хэмээх агуу их гуравдагч хөрш хэрэгтэй.

Түүхий эдийн капитал бүрдүүлэх эхэн үеийн ард­чиллын эрин нь засаг ойр ойрхон солигдох, авлига, хулгай цэцэглэх, шийдмэг бус, хэт чалчаа байдал, томоо­хон мэдэгдэл, популизм гээд бүхий л дутагдлуудтайгаа мон­голчуудад нэвтэрчээ. Өөрийн гэсэн зөн мэдрэмж нь хэт хөгжиж, эрх чөлөөний агаарт хэт мансуурсан, ямар ч үүрэггүй, зөвхөн эрх эдэлдэг ард түмэн.

“Та биднийг ардчилал нь хэтэрсэн гэж яриад байгаа юм уу. Бид цусандаа эрх чөлөө гээчийг мэдэрсэн үндэстэн. Бид бол нүүдэлчин ард түмэн. Нүүдэлчид бол өөрсдөөсөө л хамаарч амьдар­даг хүмүүс. Тэд бие биеэсээ хол амьдардаг. Тиймээс гаргаж буй шийдвэр бүр нь амьдралд нь сайн, эсвэл хамгийн муугаар нөлөөлж байдаг. Үүнд л бодгальч үзэл хүчтэй илэрдэг юм” гэж теле­визийн нэрт хөтлөгч, сэтгүүлч, эдийн засагч Д.Жар­гал­сайхан хэлсэн юм.

2000-аад оны дунд үед улс орондоо уурхайг боловс­руулахад хөрөнгө оруулах тэнэг гадныхныг оруулж ирэх, монголчуудын үзэн яддаг, өдөрт аяга будааны төлөө ажиллахад бэлэн хяда­дуудыг ажилд хөлслөх, бардам нүүдэлчдэд мөнхөд ног­дол ашиг өгөх шийдвэр гарчээ. Гадаадынхныг ч оруулж, хятадууд ч томоохон албан тушаалт­нуудын өрөөнд чемо­дантай мөнгө бариад боловсруулах лиценз авахаар орж байсан гэдэг.

Ельциний үеийнх шиг романтик үедээ байсан энэ улсыг маш хурдан жижиг хэсгүүдэд хуваагаад худалдчихжээ. 2000-аад оны сүүлчээр улстөрийн бүх нам сонгогчдодоо хө­рөн­гө оруулагчдаас орж ирсэн мөнгийг хуваах “Эх орны хишиг” амлаж байв. Энэ бол цэвэр хоосон бодол, сонгуулийн өмнөх халуурал байсан юм. Бараг л сонгогчдыг худалдан авсан гэсэн үг. Монголчууд Хята­даас Таван толгойн нүүрсийг нийлүүлсний төлбөрт 350 сая доллар авчээ.

Энэ мөн­гийг Монголын иргэн бүрт сард 21 мянган төгрөг (500 рубль)-өөр гурван жил тараа­сан байна. Тэгэхээр таван ам бүлтэй айлынхан өлмөн зэлмүүн ч гэсэн амьдраад байж. Улс орон даяар мөнгөндөө дугаарладаг бол­сон гэдэг.  “Энэ бол улстөрийн шийд­вэр байсан. Хэн ч мөнгө цаас болно шүү гэсэн эдийн засагч­дын анхааруулгыг сон­соогүй. Нийт 500 тэр­бум төгрөг тараасан. Удалгүй жилийн инфляци 17 хувь болж өсч, махны үнэ тэнгэрт хадсан” гэж улсын их сургуулийн Эдийн засгийн факультетийн декан Ц.Даваадорж ярьсан юм.