Монголын эдийн засаг, санхүүгийн байдал тун ба­заахгүй, уналтын өмнөхөн тулж ирээд байгааг ард түмэн сайтар анзаарах цаг болжээ.

Хамгийн сайн үзүү­лэлт­­­­­­­­тэй гэгдэж байсан “Хадгаламж” банк “Жаст”-ын Ш.Батхүүгийн гараар орж “даший шог” болохынх нь өмнөхөн төр мэдэлдээ авснаар банк санхүүгийн ноцтой хямрал үүссэнгүй шиг хоёр яс салаад байгаа.

Гэхдээ л хамгийн олон харил­цагч, хадгаламж эзэм­шигчтэй энэ банкинд ойл­гомжгүй байдал үүссэнээр жилийн энэ л үед алгуурхан нэмэгддэг ам.долларын ханш санаанд оромгүй ог­цом өсө­­­­хөд нөлөөлсөн нь дам­жиггүй.

Төгрөгийн ханш унтаад босоод ирэхэд л 10-15 нэг­жээр тасралтгүй унаж бай­­­­­­­­­гаа нь тэртэй тэргүй тааруухан үзүүлэлттэй бай­­­­­гаа монго­лын банк, санхүүгийн сис­темийг багал­зуурдах гол хүчин зүйл болоод байна.

Урьд өмнө бай­гаагүйгээр ханш нь цой­лон өсч байгаа ноён ам. доллар өнөөдрийн байдлаар 1565 төгрөгт хүрчихлээ.  Ам. долларын ханш ийнхүү хя­налтаас гарах хэмжээнд хүртэл өссөн нь  нэгдүгээрт  эргэлтэд байгаа бэ­лэн мөн­гөний тоо, хэмжээ  ихээ­хэн нэмэгдэж байгаатай хол­боотой.

Монголбанк оны эхнээс өнөөд­­­­­­­­­рийг хүртэл 835 сая ам. долларыг эргэлтэд оруулсан  нь бэлэн мөнгөний тоо 28 ху­виар нэмэгдэх  нөхц­өлийг бүр­­­­­­­­­­­­­­­­­­дүүлсэн. Хоёр­­дугаарт Монгол Улсын төл­­­­­бөрийн урсгал данс­ны алдагдал 1.6 тэрбум ам.дол­ларт хүрч, үүнээс га­даад худалдааны алдагдал нэг тэрбум ам.доллар болоод байгаа нь  голлох нөлөө үзүүлсэн нь тодорхой.

Га­даад худалдааны экспорт, им­­порт хоёулаа алдагдалтай байгаагаас дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 10 хувьтай тэнцэх хэм­­­­­­­жээний да­рамтыг монголын эдийн засагт үзүүлж байгаа юм. 2013 оны эхээр Монголбанк “Чингис бонд”-ын 1.5 тэрбумыг  оруу­лаад нийтдээ 4.1 тэр­бум орчим ам.долларын  валютын нөөцтэй  байж.

Энэ нөөцөөсөө 47 удаагийн арил­­­­­­­­­­­жаагаар нийтдээ 830 гаруй сая ам.долларыг эргэлтэд оруулсан боловч ноён ам.долларын ханшны галзуурсан өсөлтийг зог­соож чадахгүй л байгаа.

Эндээс ажиглахад өнөөд­рийн байдалтай эвлэрсэн Монгол­банкны мөнгөний бодлого нь валютын ханшийг барьж байхад биш, харин түү­ний галзуурсан өсөлтийг зог­сооход оршиж байгаа юм болов уу гэж бодогдохоор байгаа юм. Гадаад худалдаа нэг тэрбум ам.долларын алдагдалтай  байхад  дээр нь нэр­мээс болоод гадаадын хөрөнгө оруу­лалт огцом буур­чихлаа.

2012 онд өмнөх 2011 оныхоос хоёр дахин буур­сан гадаадын хө­рөнгө оруу­­лалт 2013 оны эхний ха­­гаст 2012 оноос 40 хувь буур­сан үзүүлэлттэй гараад байгаа нь гадаадын хөрөнгө оруулагчид Мон­гол Улсыг “хар данс”-анд оруу­лаад бай­гаагийн хамгийн тодорхой нотолгоо мөн.

Сүүлийн үед Оюутолгойн хө­рөнгө   оруу­лагчид  хоёр дахь  үе шат буюу далд уур­хайн  төслийн  үйл  ажил­лагааг зогсоохоо мэ­дэгдээд байгаа нь  энэ онд гадаадын хө­рөнгө  оруу­лагчдын Монгол Улсад оруу­лах нийт хөрөнгө оруу­лалт 80 орчим хувиар та­салдах тун базаахгүй  үр дүнд хүрч ч болзошгүй юм.

Хэрвээ хөрөнгө  оруу­лагчид  УИХ-тай  зөвшилцөлд хүрч  ча­­далгүй   Оюутолгойн  далд уур­хайн төсөл зогсвол мон­голын эдийн засаг  өдөрт нэг сая ам. долларын хөрөнгө оруулалтыг алдах юм.

Өнөөд­­рөөс эхлэн тооцоход л УИХ ажлаа эхлэх хүртэл зөв­хөн Оюутолгойн хөрөнгө оруулагчдаас монголын эдийн засагт оруулах ёстой 60 сая ам.долларыг бид зү­­гээр л харж суусаар ал­дах болоод байна.

Манай улсын дотоодын нийт бү­тээг­дэхүүний өсөлт буюу до­тооддоо үйлдвэрлэж буй бараа, бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний өсөлт 2011 онд 17.5, өнгөрсөн онд 12.3 хувиар өссөн бол энэ оны  эхний хагасын байдлаар 7.2 хувь болж буур­чээ.

Үүнд манай эдийн засаг царцанги байгаагийн дээр гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт  өмнөх оны мөн үеэс 40 орчим хувиар татарсан нь цаагуураа нөлөөлж, үйлд­вэрлэлийн өсөлт саарсан нь шалтгаалжээ.

Ма­най  улсын   үл хөдлөх хө­рөнгө, банк санхүүгийн сал­барын­хан гад­наас хө­рөнгө мөнгө бос­­гохдоо ДНБ-ий өсөлт болон эдийн  зас­гийн өсөлт зэрэг суурь нөх­цөлүүдээр нүүр тахалж, зээл авдаг. Гэтэл энэ бай­дал үгүй болсон гэсэн үг.

Гадаад худалдааны тэнцэл 2013 оны эхний хагас жилд нэг тэрбум ам.долларын  алдагдалтай гарсан нь нийт бараа эргэлтийн хэмжээ өмнөх оны мөн үеэс 472.0 ам.доллар буюу 8.5 хувиар буурсантай холбоотой. Ту­хайлбал,  им­портын хэм­жээ 7.3 хувиар, экспорт 10.2 хувиар буур­сан.

Мөн им­портын бараа бү­тээг­­­дэхүүний  үнэ өсч, экспор­тынх нь өсөхгүй бай­гаагаас манайд валютын зө­рүүнээс алдагдал үүсэх  гол нөхцөл, шалт­гаан болж байна. Монгол Улсын төс­вийн орлого бүрдэлт удааш­­ралтай, алдагдал ихэсч байгааг дараагийн айдас да­гуулам тоонууд ха­руулна.

Тухайлбал, эхний хагас жи­лийн байд­лаар төсвийн ор­лого  бүрдүүлэлт хангалтгүй  буюу  85.1 хувьтай байв. Энэ нь төлөв­лөснөөсөө 350 орчим тэрбум төгрөгийн   алдагдалтай гэдгийг Сан­­гийн яамнаас мэдэгдсэн.

Төс­вийн орлогын 90 гаруй хувийг дангаараа “ну­гал­даг” татварын орлого нь  ма­­най улсын макро эдийн засгийн ерөнхий үзүү­лэл­түүд болох ДНБ, экспорт, импорт, валю­тын ханшид шууд нөлөөлдгийг мартаж болохгүй.

Түүнчлэн төсвийн нэгд­сэн орлого, тусламжийн хэм­­жээ энэ оны эхний ха­гас жилд 2504.9 тэрбум төгрөг, зарлага, эргэн тө­лөг­дөх цэвэр өр, зээлийн хэмжээ нь 2637.9 тэрбум төгрөг болж орлогоосоо дав­­жээ. Ингэхээр улсын төс­­вийн тэнц­вэржүүлсэн урс­­­­гал тэнцэл 133.0 тэрбум төг­­рөгийн алдаг­­далтай гарч бай­гаа юм.

2013 оны аж үйлдвэрлэлийн сал­ба­рын бү­­тээг­дэхүүний үйлд­вэр­лэ­лийн өсөлт өм­нөх оны мөн үеэсээ дөнгөж  1.9 ор­чим хувиар өссөн бол уул уур­хайн олборлох салбарын өсөлт 1.6 хувиар буурсан байх жишээтэй. Энэ нь  эдийн  засгийн идэвхжил тун муу  байгааг харуулж байгаа юм.

Монгол Улс 1990 оноос одоог хүртэлх хугацаанд до­тоод, га­даадын олон улсын санхүүгийн байгууллагууд болон дэлхийн улсуу­даас нийтдээ 9.8 их наяд төг­­­рөгтэй дүйхүйц хэм­жээний зээл авсан.

Үүний 55 ху­вийг олон улсын сан­хүү­гийн байгууллагаас зээлсэн, 45­ хувийг гадаад улс ор­­нуудаас авсан зээлийн өрийн үлдэгдэл эзэлж байна. Түүнч­лэн хандивлагч орон, олон улсын  сан­хүүгийн  бай­­гууллагуудаас Мон­гол Улсын Зас­гийн газрын шу­­гамаар 1990-2012 оны хооронд 2.7 тэрбум ам.дол­ларын гадаадын зээл авч ашигласнаас 0.9 тэрбум ам.дол­ларын үндсэн төлбөр, 0.2 тэрбум ам.долларын хүүгийн төлбөрийг төлж барагдуулжээ.

Ингэснээр 2012 оны байд­лаар манай улс  2.0 тэрбум ам.долларын гадаад өрийн үлдэгдэлтэй байгаа юм. Дээр нь “Чингис” бондын хүү хоног хоногоор өсч буй. “Чингис” бондын 1.5 тэрбум ам.долларын эхний зургаан сарын хүүнд Сангийн яам төсвөөс 35 сая ам.доллар төлжээ. Зургаан сар тутам тийм мөнгө төлж явсаар 2017 онд 500 сая ам.долларын үндсэн өрөө барагдуулна гэ­сэн тооцоо байна.

Ингэхээр  энэ  их  өр тат­вар тө­лөгчдийн нуруун дээр буух нь мэдээж. Ерөн­хийдөө эдийн за­саг, санхүүгийн байдал тун ба­заахгүй болж байна. Дэлхийн зах зээлд ашигт малт­малын үнэ зогсолтгүй буурсаар байгаа.

Манай улсын экспортын гол түүхий эд бол коксжих нүүрс, зэ­сийн баяжмал, төмрийн хүдэр, түүхий нефть.  Гэтэл сүүлийн саруудад зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ, ханшийн уналтаас шалт­гаалж олборлолт, экспорт огцом буурлаа.

Ту­хайлбал, нүүрсний бор­луулалт 70, зэсийнх 20 гаруй хувиар багассан тооцоо гарсан. Ашигт малтмалын жишиг үнийг сар бүр гаргаж, улсын төсөвт орох орлогоо тооцдог.

Өдгөө нүүрсний  чанар, урд хөршийн зах зээлийг харгалзан үзэж, нэг тонныг нь дунджаар 56-78 ам.долларын үнэтэй бай­­хаар тогтоосон. Харин  бая­жуул­­сан нүүрсийг нэг тонныг нь 134 ам.доллар хэмээн үнэлсэн ч урд хөршүүд толгой сэгсрээд байгаа.

Учир нь, хамгийн үнэтэй боловсруулсан нэг тонн нүүрсийг урд хөршийнхөн 100 гаруй ам.дол­­лараар л худалдан авах санал тавьчихаад хөд­лөхгүй байгаа. “Ганц мод”-ны боомтод өнгөрсөн зургаадугаар  сард боловсруулсан нэг тонн кокс­жих нүүрсний агуу­лахын үнэ дунджаар 1070 юань байсан.

Энэ нь тухайн үеийн ханшаар  182 орчим ам.доллар гэсэн үг. Хамгийн хямдхан нь Овоот толгойн ордынх байсан. Уг ордын нүүрсний уурхайн үнэ 270-430 юань буюу 46-73 ам.долларт хүрч байв.

Төмрийн хүдрийн үнэ өнгөрсөн онд нэлээд өссөн. Нэг тонн нь 177 ам.долларт хүрч байлаа. Гэвч энэ жил уг ашигт малтмалын үнэ мөн л буурсан. Манай улс экспортод гаргаж буй төм­­рийн хүдрийн жишиг үнэ тогтоохдоо Австрали, Японы ган үйлдвэрлэгчдийн хоорондын худалдааны гэрээг харгалзан үздэг.

Ин­гээд нэг тонн төмрийн хүдрээ 96 ам.доллараар үнэлсэн. Манай улс ихэвчлэн 58 хувийн агуулгатай төм­рийн хүдэр экспортолдог. Ийм хүдрийн үнэ дэлхийн  зах  зээлд эдүгээ 120-иос 90 ам.доллар болоод буй.

Зах зээлийн шинжээчид дэлхийн зах зээлд  нэг тонн зэсийн үнэ ойрын саруудад 7500-7800 орчим ам.дол­лар байх болов уу гэсэн таамаглал дэв­шүүлээд байсан. Гэтэл өнөөдөр нэг тонн зэс дэлхийн зах зээл дээр 6965-6970 ам. долларын хооронд хэлбэлзэж байна.

Энэ нь, монголын эдийн засгийг тэтгэдэг уг металлын үнэ тасралтгүй унаж  байгааг ха­руу­лах тун базаахгүй үзүүлэлт. Үйлд­вэрлэгчдийн  эрэлт хэрэгцээ, дэлхийн эдийн засгийн байдал л тухай тухайн үед аливаа түүхий эдийн үнэ ханшийг тогтоодог жамтай.

Ийнхүү дан ганц уул уурхайд түшиглэн, түүхий эдийн үнийн өсөлтөөр гялалзаж байсан мон­голын эдийн засаг, санхүү бол­зошгүй хямралын гүн ирмэг дээр тулж ирээд зогсчихлоо.

Бэлэн мөн­гөнд хэтэрхий бялуурч, баруун солгойгүй цацсаны балаг ийнхүү монголын эдийн засаг, санхүүг багалзуурдаж, хэзээ мөдгүй улсаа­раа хямралд өртөж мэдэх гашуун үнэний өмнө та бид зогсож байна.