Х.МОНГОЛХАТАН

Бид салбар,салбарын тэргүүлэгчид, шинийг санаачлагчдыг “Leaderships forum” буландаа урьж, Монгол Улсын хөгжлийн гарц, боломжийн талаар ярилцаж, тэдний сонирхолтой шийдэл, санаануудыг та бүхэнд хүргэдэг билээ. Энэ удаагийн зочноор Монгол Улсын их сургуулийн Шинжлэх ухааны сургуулийн физикийн тэнхимийн дэд профессор Д.Улам-Оргихыг урьж ярилцлаа.

БЛИЦ:

–МУИС-ийн ШУС-ийн физикийн тэнхимд дэд профессор

-1983 онд Говь-Алтай аймгийнг Баян-Уул сумын 10 жилийн бүрэн дунд сургууль

-1988 онд МУИС-ийг физикч, физикийн багш мэргэшлээр төгссөн

-1997 онд “Зарим шугаман бус орчин тархах цахилгаан соронзон долгионы онолын судалгаа” сэдвээр физик-математикийн дэд эрдэмтэн

-2002 он “Спины шахагдсан төлөв дэх квант корреляци” сэдвээр Япон улсын Осака ИС-д докторын зэрэг хамгаалсан.

-2008 онд Австрийн Иннсбрук хот дахь Квант мэдээлэл зүй, квант компьютер судалгааны хүрээлэнд зочин судлаач

–Олон улсын физикийн олимпиадад Монголын багийн дасгалжуулагч багш

(Шавь нараас нь одоогоор таван мөнгөн медаль, 10 гаруй хүрэл медальтан төрсний дотор дөрвөн жил дараалан дэлхийн шилдэг технологийн сургууль болох MIT-д урилгаар элссэн )

–Анхны хиймэл дагуул хөөргөх МУИС-ийн багийн ахлагч

-Вэб:  ukabagsh.com

САНСРЫН ТЕХНОЛОГИ БИДЭНД ЗАЙЛШГҮЙ ХЭРЭГТЭЙ

Монгол Улсаа хөгжүүлэхийн тулд яах вэ гэж долдугаар ангийн бяцхан шавь нараасаа асуулаа. Бүх хүн бие биенээ ойлгож дэмждэг бол хөгжинө гэнэ. Бүх сум аймгийн төв Улаанбаатар шиг болбол хөгжинө гэнэ. Улаанбаатар хоргүй болбол хөгжинө гэнэ.

Монголоос Стив Жобс юм уу, Билл Гейтс шиг хүн төрвөл хөгжинө гэнэ. Хүн бүр би бүтээж чадна гэсэн итгэлтэй болбол хөгжинө гэнэ…

Гайхалтай, бүгд л Монгол Улсаа хөгжүүлэх гарц санаа хэлж байна. Энэ бяцхан сурагчдын адил хүн бүрт Монголоо гэсэн сэтгэл бий.

Ийм сэтгэлээр МУИС-ийн залуу эрдэмтэн судлаачид өөрсдийн бүтээлч оюун ухаан, уран гараар Монгол Улсынхаа анхны хиймэл дагуулыг бүтээж 2017 оны хавар сансарт нисгэхээр шамдан ажиллаж байна. Энэ бол Монгол хүн сансарт анх ниссэний адил түүхэн үйл явдал болно.

Энэхүү түүхэн үйлсийг бүтээж буй залуучуудыг бид анх уриалахад “Багшаа, монголчууд сансрын технологи эзэмшинэ гэж үү, тэгээд бид одоо хийнэ гэж үү, ёстой үгүй байлгүй” гэж билээ. Одоо тэд хиймэл дагуулыг бүтээх үйлсэд хичээнгүйлэн зүтгэж байна. Тэд зөвхөн мөрөөдлийн санаанаас эхлээд бодитоор хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай бүх шатыг биечлэн үзэж судалж, их үйлс бүтээхэд суралцаж байна. Тэд эх орондоо шинэ технологи дамжуулж авчрахаар Япон улсад суралцангаа хийж бүтээж байна. Энэхүү үйлсийг Монголын төр, засгаас эхлэн бяцхан хүүхдүүдээс эхлэн азай буурлууд хүртэл хэрхэн сэтгэлээрээ дэмжиж байгааг мэдэрч байна. Малчин хүн бэлчээр дээрээсээ утасдан та нарын хийж буй их хэрэгтэй юм байна, интернэт банкаар мөнгө хандивлах гэсэн юм гэсэн сайхан сэтгэлийн урмыг авч байна. Манай хамт олон, оюутан залуучууд маш их дэмждэг. Мозала хиймэл дагуулыг дэмжих сагсан бөмбөгийн болон гар бөмбөгийн лигийн тоглолт хүртэл явагдаж байна.

Одоо анхны залуучууд бусдыгаа итгэлтэйгээр шинэ зүйлд уриалж байна. Удахгүй дараагийн хиймэл дагуулыг бүтээх 10 орчим залуучуудыг явуулах юм. Зөвхөн Монголын говьд л амьдардаг мазаалайгаа хайрлан хамгаалах сэтгэлээр, түүнийг устаж үгүй болоход ойрхон байгааг дэлхийд таниулах зорилгоор Монголын мазаалай буюу товчоор МОЗАЛА гэж нэрлэе гэсэн саналыг Нинжин гэдэг оюутан гаргасан нь хэрхэн хүн бүр оролцож болохын нэг сайхан үлгэр жишээ болно. Монгол хүмүүс сайхан үйлсэд бүгд нэгдэж чадаж байгааг харуулсанд МОЗАЛА нэрт анхны хиймэл дагуулын хамгийн чухал ач холбогдол оршиж байна гэж би хувьдаа боддог.

Аливаа шинэ технологийг улс орон болон хүн бүрийн өдөр тутмын хэрэглээнд нэвтэртэл хөгжүүлж нутагшуулбал сая үр ашгаа өгнө. Үүний тод жишээ бол интернэт болон гар утасны хэрэглээ юм. Гэтэл залуучууд бид өндөр хөгжилтэй оронд эрдэм сурч боловсрохдоо үнэндээ өөрсдийн очсон сургууль лабораторийн хийж буй судалгаа шинжилгээний чиглэлээр ч голдуу ажилладаг, нэгдсэн чиглэлгүй тархай бутархай байдаг. Сайн сурч боловсорсон залуучууд дэлхийн шилдэг лаборатори, компанид ажиллаж байгаа нь бахархууштэй л хэрэг. Гэхдээ тэд Монгол Улсдаа нэн тэргүүнд хэрэгтэй чиглэлээр олуулаа сурч боловсрон эх орондоо эргэж ирж ажиллавал сая манай улс хөгжлийн зөв замдаа орно гэж боддог. Япон, Тайвань зэрэг орны туршлага ч ийм байна. Үүний тулд бидэнд тулгамдаж байгаа тулгуур асуудлууд, зайлшгүй эзэмших технологуудыг тодорхой болгож бүх нийтээр дэмжиж өгөх хэрэгтэй. Хүүхэд залуучуудад багаас нь энэ чиглэл, энэ асуудал чухал юм байна гэдгийг ойлгуулж сонирхлыг нь төрүүлж өгөхуйц орчин бүрдүүлж, үүнийг сургалтандаа ч анхаарах хэрэгтэй.

Ийм технологийн нэг гэвэл сансар судлал, сансрын технологи болно. Хиймэл дагуул бүтээж сурахаар явж буй залуучууд бол сүүлийн жилүүдэд бараг анх удаа тодорхой нэг технологи эзэмшиж Монголдоо нутагшуулахаар өндөр хөгжилтэй оронд явуулж байгаа тохиолдол байх. БСШУЯ-аас хэрэгжүүлж буй мянган инженер бэлтгэх MJEED төслийн нэг тодорхой үр дүн яах аргагүй мөн. Сансар судлал гэдэг нэрийн дор одоо иргэний нисэх онгоц нисдэг арав гаруй километрийн өндрөөс эхлээд дэлхийн болон нарны хиймэл дагуул нисэх орон зайг судлах ашиглах судалгаа шинжилгээ, зохион бүтээх үйл ажиллагааг ойлгож болно.

Орчин үеийн электроник мэдээллийн технологийн хөгжилтэй уялдан жижиг оврын хиймэл дагуул бүтээх технологи сүүлийн хэдэн жилд дэлхийд маш эрчимтэй хөгжиж байна. Иймд манай улс ч гэсэн энэ хөгжиж буй салбарт хоцролгүй амдаж орохоор ажиллаж байгаа юм. Манай залуучууд хиймэл дагуулын зорилгыг тодорхойлох, уг зорилгыг хэрэгжүүлэхэд ямар технологийн шийдэл гаргах, тэр нь хэрэгжих боломжтой юу, олон улсын стандартын шаардлагыг хангаж чадах уу гэдгээс эхлэн дизайн гаргах, туршин хөгжүүлж хиймэл дагуулаа бүтээх, дэлхийн хиймэл замд оруулах, хиймэл дагуулаа удирдах, ашиглах, улмаар хоёр жилдээ багтаан тойрог замаас гаргах хүртэл бүхий л шат дамжлагыг нэг бүрчлэн сурч, биечлэн гүйцэтгэж улмаар дараа дараагийн тусгай зориулалтын хиймэл дагуул бүтээж чадах мэргэжилтнүүд болох юм.

Нэг хиймэл дагуул хөөргөөд бүх асуудал шийдэгдэнэ гэж бодож болохгүй. Мэргэжилтэй залуусаа тасралтгүй бэлтгэж, дараа дараагийн дагуулуудаа бүтээн улмаар улс орондоо өөрсдөө хийж бүтээх түвшинд очих ёстой гэж бид бүгд ойлгож яваа. Энэ чиглэлээр дэлхийн шилдэг улсын нэг болох боломж бий. Аливаа шинэ технологийн цаана төсөөлөөгүй том боломж байдаг. Улс орны хөгжлийн болон бизнесийн асар их боломж байдаг. Үүнийг хэн хүнгүй ойлгож байгаа байх.

Бидний хувьд юуны түрүүнд Монгол орныхоо цэг бүрийг минут тутамд харж цаг хугацаанд нь судалж байх тийм боломж бүрдүүлэхийн төлөө байгаа. Үүний тулд дор хаяж 20-30 хиймэл дагуул нисгэж байх учиртай. Энэ нь олон хөгжингүй орны хувьд боломжгүй зүйл. Тийм учраас бид олон улсын хамтын ажиллагаанд их ач холбогдол өгч байгаа. Саяхан Азийн 10 гаруй улсын их дээд сургууль, сансрын агентлагууд жижиг хиймэл дагуулыг хөгжүүлэх консорциум байгууллаа. Ирэх долоо хоногт уг консорциумын үүсгэн байгуулах хуралд Шинэ Монгол технологийн дээд сургуулийн захирал Др. Ч.Ганзориг оролцохоор явна. Уг консорциумын санаа нь сансрыг энх тайвны үйлс, судалгаа шинжилгээ болон аль нэг улс оронд гамшиг тохиолдсон үед хамтран ашиглах явдал юм. Нэг улс 2-3 хиймэл дагуул хөөргөхөд нийлээд 20-30 дагуул бүхий сүлжээ болно. Энэ сүлжээ нь дэлхийн аль ч цэгийн зураглалыг цаг минут тутамд авч боловсруулах чадалтай юм.

Цаашид олон түмнийхээ дэмжлэгийг авч чадвал 2019 онд энэ сүлжээнд ажиллах дараагийн хиймэл дагуулаа бүтээх боломжтой. Энэ чиглэлээр Т.Бэгзсүрэн гэдэг залуу багш одоо Хоккайдогийн их сургуульд амжилттай ажиллаж байгаа. Ирэх дөрөвдүгээр сард Онцгой байдлын газраас нэг эрдэмтэн явна. Удахгүй 10 гаруй чадварлаг залуучуудаас бүрдсэн баг байгуулахаар МУИС, Хүмүүнлэгийн ИС, Герман-Монголын ашигт малтмал технологийн дээд сургуул, Шинэ монгол технологийн дээд сургууль болох Ховд их сургууль хамтран ажиллаж байна. Хэрэв ийм төвшинд хүргэж чадвал шийдвэр гаргагчдаас эхлэн малчин, тариаланчид, хөдөө гадаа явж буй хүн бүрийн хэрэглээ болно. Одоогийн хиймэл дагуул 100 м нарийвчлалтай зураг авна. Харин дараагийн хиймэл дагуул бол 3-5 м нарийвчлалтай, 400 гаруй өнгийн сувгаар зураг авах чадалтай юм. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл хээр төөрсөн машиныг эрж хайхад ашиглаж болно гэсэн үг. Нэг модны өвчлөлийг таньж болох тул хортон шавьжтой тэмцэхэд хэрэглэж болно. Үзэгдэх болон үл үзэгдэх гэрлийн энэ олон өнгөөр газрын гадаргад байгаа зүйлсийг судалж болно гэсэн үг. Ямар төрлийн ургамал аль үедээ ургаж байна гэдгээс эхлэн газрын гадаргад ямар элемент бүхий хөрс шороо байгааг мэдэх боломжтой болно. Товчоор уул уурхайд ашиглаж болох түвшинд хүрнэ. Ой хээрийн түймэр эхэллээ гэхэд бид эхэлсэн даруйд нь мэдэж улмаар урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ цаг алдалгүй авах юм. Ямар хүчээр хэрхэн унтраахаас эхлэн, тэр үеийн цаг агаарын байдал, хуурайшил, салхины хүч зэргийг тооцон уг түймэр хэдийд хаа хүрч болох түүнээс хэрхэн зайлах сануулга дохиог бүх нийтэд мессежээр хүргэх боломжтой болох юм. Өндөр нарийвчлалтай, өндөр давтамжтай мэдээллийн шинжлэх ухааны ач холбогдол асар их болно. Эндээс хэний ч санаанд оромгүй нээлт хийх боломжтой. Ийм хиймэл дагуулыг таван сая ам.долларт багтаан бүтээж тойрог замд оруулах боломж олон улсын хамтын ажиллагааны шугамаар бидэнд олдож байгаа. Энэ нь хотод хаа сайгүй сүндэрлэж байгаа нэг томхон байшин хэдхэн километр хар зам тавих өртөг шүү дээ. Өнөөдөр хүн бүр гар утас хэрэглэдгийн адил удахгүй бид монгол орныхоо аль ч цэгээс сансрын радио сонсож, сансрын телевиз үзэж, сансрын интернэтэд холбогдох боломжийг манай залуучууд бүтээнэ гэдэгт би итгэдэг. Тариаланч хүн хэдийд аль талбайгаа услах, ариутгалын бодисоо хэрхэн үр ашигтай цацах, малчин хүн хаана оторт гарах, цас зуданд хаашаа явж гарах, хаанаас хэдийд малын халдварт өвчин дэгдэж магадгүй мэдэх, тэр бүү хэл алдагдсан малаа хаа байгааг мэдэх тийм боломжийг гагцхүү агаар сансрын шинэ технологи л бий болгоно.

МОНГОЛ УЛСЫН ХӨГЖИЛ САЙН БАГШ НАРЫН ГАРТ, САЙН ШАВЬ НАРЫН ОЮУНД БИЙ

Бидэнд тулгараад байгаа асуудал бол сайн суурь боловсролтой, хөгжингүй оронд явж технологийн тэргүүлэгчид болох тийм залуучууд ховор байна. Бараг олдохгүй байна гэхэд болно. Үүний учрыг залуу хойч үеээсээ бус боловсролд бид хэрхэн хандаж байгаагаасаа эрэх хэрэгтэй. Дэлхийн хөгжингүй орнууд энэ талаар тусгай сургуулиуд байгуулж, тусгай хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг. Ямар улс тэргүүний технологи эзэмшинэ тэр улс хөгждөг жамтай. Дэлхийн олон улс гүрний мандан бадарч бууран доройтож явсан түүх гэрчилнэ. Энэ талаар надтай МУИС хамт төгссөн Хуан гэдэг найз маань хошин ч их үнэн үг хэлсэн юм. “Манай ангийнхан бүгд физикийн багш хийхгүй зарим нь дарга болоод байгаа бол муу байна, бид хөгжихгүй. Зуун хүн цуглуулаад дарга болох хүн байна уу гэвэл одоо цагт би, би гээд 500 гар өргөнө. Харин инженер болох хүн байна уу гэвэл таван гар өргөх байх. Энэ таван гар л улсыг хөгжүүлнэ” гэж билээ. Энэ их үнэн үг шүү. Бид уг нь технологийн их сайн боловсрол олгодог байсан юм. Бидний үеийнхэн гадаад дотоодад суралцахдаа хэзээ ч суурь боловсролоор гологдож байгаагүй хөгжингүй орнуудад бүр гайхагдаж байсан. Одоо сайд бүр нэг лоозон дэвшүүлж, эрдэмтэд түүнийг даган баясч явсаар бидний боловсрол олгодог байдал хэцүүдлээ. Энэ үнэн үг шүү. Эргэлзэж байвал та нар хүүхдүүдийнхээ сурах бичгийг аваад уншаад үзээрэй. Би физикийн бүх сурах бичгийг унших гэж оролдож үзсэн юм. Тун хэцүү, би чинь мэргэжлийн физикч бас багш хүн шүү дээ. Тэгвэл сурагчдад ямар байхав. Багш нартаа юм хэлээд өгье гээд үнэгүй сургалт зөндөө явуулдаг, гэвч бүтэн суудаг багш бараг олддоггүй юм. Янз бүрийн төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлсээр байгаад бүр залхчихдаг бололтой, мөн манай залуу багш нар сурч боловсрох, мэдлэг мэргэжлээ дээшлүүлэх тал дээр ахмад үеээ бодвол үнэхээр хойрго болсон. Бид багш хүмүүс, хүний хувь заяаг чиглүүлдэг хүмүүс алдаагаа хүлээж засаж явах ёстой. Бидний нийгмийн өмнө хүлээсэн үүрэг юм шүү.

Сайн багш нар олон бий. Тухайлбал, математикийн Батцэнгэл багш байна. МУИС-ийг арван хэдхэн насандаа төгссөн гэдгээр нь хүмүүс сайн мэддэг. Батцэнгэл багш бага дунд ангийн сурагчдын сэтгэлгээг ёстой гайхамшигтай задалж хөгжүүлж өгдөг юм. Түүний олон шавь нар олон улсаас медаль авч байна. Батцэнгэл багшийн бэлдэж өгсөн хүүхдүүд физикийнхэн олон улсын олимпиадаас дандаа медаль авдаг юм. Энэ хүн бол ховор хүн. Индонезид Сурия гэдэг алдарт багш байдаг. Хэдхэн жилийн өмнө улс нь түүнд сургууль байгуулж өгсөн юм. Одоор Суриягийн их сургууль гээд дэлхийд алдартай. Түүний адилаар Батцэнгэл багш шиг хүмүүсийг цуглуулаад тусгай сургууль байгуулбал манай улс хөгжинө. Учир нь уг сургуулиар технологийн шилдгүүд бэлтгэгдэж гарна. Хятад, Солонгос, Тайван, Сингапурын хөгжлийн нэг нууц нь ийм сургуулиудад байдаг ажээ. Монголд 1980 оны сүүлээр МУИС-ийн дэргэдэх гүнзгийрүүлсэн сургалттай сургууль гэж ийм зорилготой сургууль байсан. Олон ч төгсөгч улс орондоо болон дэлхийд амжиллтай сайн ажиллаж байна. Одоо турк сургууль болоод алга болсон. Одоо дахин байгуулах цаг болжээ.

Эрдэмтэн мэргэд маань өөрсдийн сонирхдог зүйлсээс гадна улс орныхоо хөгжилд, хүн ардынхаа аж амьдралыг сайжруулахад би ямар нэмэр оруулах билээ, миний судалгаа ямар хэрэгтэй билээ гэж бодож эхэлбэл Монгол Улс хөгжинө.

Олон улсын эрдэм­тэдтэй уулзаж ярилцах үед танайд хамгийн сайн хөгжсөн үйлдвэрлэл юу вэ, гадаадын улсад юу худалддаг вэ гэж асуух нь их байдаг. Хэлэх үг байхгүй. Сүүлийн үед гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх гэж их ярих юм. Гаднаас хөрөнгө оруулагчид ирэхээ болилоо гэж айлгах юм. Гаднаас хөрөнгө оруулж буй хүн хөрөнгөө өсгөх л зорилготой. Бидэн тэдний хөрөнгийг өсгөөд өгөх технологи, боловсон хүчин байхгүй бол уул уурхайгаа л ухуулахаас өөр яах вэ. Газар нутгаа ч алдаж мэднэ. Иймд бид хөгжингүй улс болохын тулд боловсролоо анхаар ч үнэхээр бяцхан шавь нарын хэлсэн Стив Жобс, Билл Гейтс шиг хүмүүсийг төрүүлцгээе. Монгол Улсын ирээдүй сайн багш нарын гарт байна.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин