1980-аад оны дундуур Хөвсгөл нуурын орчим дахь Бүрэн хааны фосфорын ордыг эзэмшихээр ЗХУ-ын геологчдын судапгааны ундсэн дээр уг ордыг ашиглах асуудлаар хоёр улсын засгийн газрууд хэлэлцэн тохирч гэрээ байгуулаад Эрдэнэтээс Мөрөн хүртэл төмөр зам байгуулах зураг төсөв хийгдэж, Мөрөнд цоо шинэ хот байгуулахаар төлөвлөгдөж байтал “Үнэн” сонины сурвалжлагч агсан Балдорж “Далай ээж цаазын тавцан дээр” нэртэй өгүүлэл бичсэн нь монголын олон нийтийн сэтгэлийг донслогосноор энэ том төслийн хэрэгжилт зогссон түүх саяхан.

Энэ үед одоо бидний оршиж байгаа ардчиллын тухай сурагч байгаагүй байхад хоёр улсын засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийн хэрэгжилтийг ганц өгүүлэл зогсоож Монгол түмний сэтгэлд эх орон, газар шороо буюу “унасан газар, угаасан ус” гэсэн өвгөд дээдсээс үр хойчисын нь сэтгэл зүрхэнд хувирашгүй сургаал болон үлдсэн эх оронч ёсоор сэргээгдсэн Монгол түмэн тэр өгүүлэлийг дэмжсээр Монгол нутгийн онгон байгаль болсон хоймор нутгийг химинй хордолтоос хамгаалсан түүх болон үлдсэн билээ.

Энэ түүх социапизмын үед төр нь намын хатуу үзэл сурталд захирагддаг байсан цаг байсан ч энэ үйл явдлаас хоёр дүр зураг харагддаг юм.

1.Энэ асуудлыг зориглож тавьсан Балдорж сэтгүүлчийн чин хүсэл

2.Түүнийг нь тэр үед өөрийн бодол мэт хүлээн авч дэмжсэн Монгол түмний дуу хоолой

Энэ үйл явдал өөрөө Монголын нийгмийн үзэл суртал хямралд автаж тэр нь нийгмийн хөгжлийг зогсонги байдалд оруулсан социалист нийгмийн явуургүй байдлын дохио байжээ.

Энэ үйл явдлын дараахан 1989 оны 12 дугаар сарын 10-ны өдөр Монголын ардчилсан холбооны анхны цуглаан болж тэр цуглаан Монгол орны нийгэм, төрийн байгууллыг үндсээр нь өөрчлөх цучил байсныг тухайн үедээ нийгэм ч, Монгол улсын нам төрийн удирдлага ч ойлгосонгүй болов. Дараагаар нь өрнөсөн үйл явдлыг бүгд мэдэж байгаа учир үл нуршин 1991 оны Ардын Их Хурлын ардчилсан сонгуулйар байгуулагдсан Ардын Их Хурал Монгол Улсын ардчилсан тодотголтой шинэ Үндсэн хуулийг баталсан билээ.

Энэ Үндсэн хуулийн үнэмлэхүй ололт бол хоёрдугаар бүлгийн заалтаараа иргэддээ урьд өмнөх 70 жилийн туршид байгаагүй “эрх, эрх чөлөө” олгосны зэрэгцээ Монгол Улсын иргэд өмч бүтээх, эзэмших өвлүүлэх эрх чөлөөтэй болгосон нь жинхэнэ ардчиллын шинжийг агуулж байлаа. Тэгэхдээ энэ нь хэрэг дээрээ НҮБ-ын “Хүн ба иргэний эрхийн түгээмэл тунхаг”-ийг үндэсний хэмжээнд НҮБ-ын 1946 оны 12 дугаар сарын 10-ны өдрийн тогтоолыг хэрэгжүүлснээр хуульчилсан байна.

Арга байхгүй ардчиллын үнэт зүйл бол иргэнд өмч эзэмших эрх олгосон нь Үндсэн хуулийн үнэмлэхүй ололт байв.

Үүний зэрэгцээ Монгол Улсын Үндсэн хууль нэгдүгээр бүлгээ “Монгол Улсын бүрэн эрхт байдал” гэж нэрлэгдэж тэр бүлтйнхээ гуравдугаар зүйл ба зургаадугаар зүйлийн нэг дэх хэсэгт иргэддээ онцгой эрх зааж оруулсныг Монгол Улсын иргэд бид, болон Монгол төрийн эрх барих дээд байгууллага болох Монгол Улсын Их Хурал ойлгоогүйгээс өнөөг хүрсэн нь “Балдорж сэтгүүлчийн онож бичсэн “Далай ээж цаазын тавцанд байснаа Монгол Улстусгаар тогтнол мөхлийн ирмэгт ирж буй” харамсалтай үйл явдал харуулах болов.

Үүний учрыг би Монгол Улсын иргэддээ нээж толилуулж байна. 2008 оны сонгуулиар байгуулагдсан Улсын Их Хурал “стратегийн орд газар” нэртэй ашигт малтмалын ордуудын жагсаапт баталж гаргасан нь маш зөв болов. Энэ нь газрын ямар хэмжээтэй ямар баялгийг нийгмийн ач холбогдол бүхий стратегийн орд гэж нэрлэхийг заажээ. Хэрэв нийгмийн ач холбогдол бүхий орд юм бол тэр нь Үндсэн хуулийн зургадугаар зүйл нэг дэх хэсгийн дагуу”… Монголын ард түмний мэдэлд, төрийн хамгаалалтад байх ёстой”. Чимид профессорын “Ард нийтийн санал асуулгын тухай” хууль бол Монголын ард түмнийг төрийн хэрэгт шууд оролцох ба “… байгалийн бусад баялаг гагцхүү ард түмний мэдэлд, төрийн хамгаалалтад байна” гэсэн санаануудыг хэрэгжүүлэх ёстой хууль байжээ.

Хуульд нэр заагаад байгаа зүйлүүд “… гагцхүү ард түмний мэдэл”, “төрийн хамгаалалтад байна” гэсэн үгс нь Монголын баялаг ард түмний мэдэлд байлгахийг төр хамгаалж байна гэсэн санаа болохоос түүнийг төр мэдээд захиран зарцуулаад байна гэсэн үг бишээ. Энэ талаар Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын ардууд “гацууртын алтны орд”-ыг ашиглах, Баянхонгор аймгийн болон, Өмнөговь аймгийн Гурван Тэс сумын иргэд газар нутгийн баялгаа хамгаалан тэмцэж байгаа нь тэд үндсэн хуулийнхаа дээрх заалтыг ойлгоод тэмцэж байна.

Үндсэн хуулийн энэ хоёр заалтыг хэрэгжүүлэхэд ард түмэн хэрхэн оролцох аргыг Чимид профессор Монгол Улсын Их Хурлын анхдугаар сонгуулиар сонгогдсон бүрэн эрхийн хугацаандаа Монгол Улс “Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хууль”, “ард нийтийн санал асуулга явуулах тухай хууль-иар Монгол Улсын иргэн “төрийн ямар хэрэгт шууд оролцох” болон ямар асудал төрийн хэрэг болох тухай гарцыг заагаад өгчээ.

Гэтэл манай Улсын Их Хурал Чимид профессорын санаачилсан хуулийг зөвхөн Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахад л холбогдолтой мэтээр үзээд тэр хуулийг ашиглахгүй өдий хүрсэн байна.

Үндсэн хуулийн гуравдугаар зүйл нэг дэх хэсэг, зургадугаар зүйл нэг дэх хэсэг болон Чимид профессорын санаачилсан ард нийтийн санал асуулгын тухай хуулиар шийдвэрлэгдэх ёстой байжээ. Зургадугаар зүйл нэг дэх заалт “Монгол Улсад газар, түүний хэвлий, ой, ус, амьтан ургамап болон байгалийн бусад баялаг гагцхүү ард түмний мэдэлд… байна” гэсэн өгүүлбэр бол түүнийг хэрхэн ашиглах асуудлыг Монгол Улсын иргэд шийднэ гэсэн үг.

Тийм аваас “Оюутолгой”, “Таван толгой”-н ордуудын ашиглалтын асуудал дээрх хуулиудын дагуу шийдвэрлэгдэх ёстой байтал манай Улсын Их Хурал, Засгийн газрын гишүүд ард нийтийн санал асуулгын тухай хуулийг зөвхөн Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахын тулд хэрэглэх юм мэтээр ойлгоод Монгол Улсын иргэд эх орныхоо газар нутгийн газар шороо, газрын хэвлийн баялгийнхаа эзэн нь юм шүү гэсэн Үндсэн хуулийн заалтыг Ерөнхий сайд асан Санжийн Баяр, түүний засгийн газар Сангийн сайдаар ажиллаж байсан Сангажавын Баярцогт хоёр уг төслийн ашгийг 20,000 хувьсах үзүүлэлтээр тооцоолж Монгол Улсад ашигтайг нотлон хөрөнгө оруулагчидтай гэрээ хийхээр болсон гэж Улсын Их Хурлын гишүүдийг хошгоруулсаар байгуулсан нь Үндсэн хуулийн зургаадугаар зүйлийн нэг дэх хэсэгт буй Монголын ард түмэн эрх мэдэлд халдан хувийн ашиг сонирхолоо хангасан ажил болсон байна.

Оюутолгойн гэрээний тухай Монгол Улсын шилжилтийн Засгийн газрын Ерөнхий сайд асан Дашийн Бямбасүрэн “Монгол тулгатны зуун эрхэм” нэвтрүүлэгт өгсэн ярилцлагадаа энэ гэрээ нь монголчуудад ашгаа өгөх нь бүү хэл 20 жилийн өр болж үлдэж байгаа тухай ярьж байна билээ. Би Бямбасүрэн гуайн үгэнд итгэнэ.

Үндсэн хуулийн зүйл заалтын агуулгыг бүрэн ойлгоогүй төрийн эрх баригчид асуудлыг шийдвэрлэхдээ хувийн ашиг сонирхолдоо хэрхэн нийцүүлэн хэрэглэж байгаагийн тод жишээ энэ үйлдэл яахын аргагүй мөн.

Цаашид ийм үйлдлийг дахин гаргуулахүйн тулд стратегийн орд газрын ашиглалттай холбогдсон асуудлыг болон ер нь газрын хэвлийн, ашигт малтмалтай холбоотой орон нутгийн ордын асуудлыг зөвхөн нийт ард түмний болон орон нутгийн иргэдийн санал асуулгаар шийдвэрлэж байх асуудлыг  хуульчлан шийдвэрлэх хэрэгтэй байна.

Авилга авдаг гол эх үүсвэр нь бүх төрлийн тусгай зөвшөөрөлтэй холбогдож гардгийн нэг томоохон жишээ ашигт малтмалын хайгуул, ашиглалтын зөвшилц буюу тусгай зөвшөөрөл нэртэй төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагаатай холбогдож гардаг. Иймээс тусгай зөвшөөрлийг зөвхөн газрын хэвлийн баялаг ба ашигт малтмалтай холбогдсон асуудлаар улсын хэмжээний буюу орон нутгийн ард нийтийн санал асуулгын дүнгээр Улсын Их Хурал буюу орон нутгийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал олгодог журамд шилжиж бүх тусгай зөвшөөрлийг устгах хууль гаргах шаардлагатай болжээ.

Ялангуяа мэргэжлийн чиглэлээр тусгай зөвшөөрөл олгодгийг зогсоогоод аж ахуй эрхлэх хүмүүс зөвхөн татварын газраа бүртгүүлснээр эрх нь нээгддэг байхын хамт хэрэв мэргэжлийн чиглэлээр үйл ажиллагаанд зөрчил илэрвэл түүнийг мэргэжлийн хяналтын байгууллага таслан зогсоодог журамд шилжиж болох юм.

Иймээс бид Оюутолгой, Тавантолгойн гэрээг яаралтай зогсоож Үндсэн хуульд заасны дагуу ард нийтийн санал асуулгаар шийдвэрлэх хэрэгтэй болов. Энэ том төслийг хэрэгжүүлэх эхний санаа УИХ-ын 2008 оны сонгуулийн хор уршгийг арилгахын тулд Монголын ардчилсан намын дарга Элбэгдорж МАХН-ын дарга Баяр хоёрын улс төрийн хуувилдаанаас эхлэлтэй бөгөөд сонгуулийн үр дүнд илэрсэн нүглээ энд яригдаж буй төслөө хэрэгжүүлснээр ард түмэндээ хүн бүрт 1,5 сая төгрөг өгнө гэж амлаад улсынхаа эдийн засгийг сүйрүүлсний дүнг бид өнөөдрийн хямралаар амсаж байна.

Энэ байдал юунд хүргэж байна вэ гэвэл өнөөдөр бид Монгол эх орноо төрийн эрх мэдэлтнүүдэд “гадаадын хөрөнгө оруулалт” нэртэй халхавчаар эзэн Чингисээс авахуулаад эх оронч өвгөд дээдсээс цусаа урсган тэмцэж үр хойчисдоо үлдээсэн Монгол Улсынхаа газар нутаг, газрын хэвлийг гадаадынханд ухуулсаар эрвээхийд идэгдсэн шар эсгий шиг юм өвлүүлэх нь ээ. Ингэж бид “унасан газар, угаасан ус”-ныхаа эзэн нь биш хөрөнгө оруулалт нэртэй гадаадын баячуудыг царайчлагчид болж хоцроод Монгол орон маань эзэнгүй болох нь ээ.