Монгол оронд хүн анх үүссэн хэмээн домоглодог хэд хэдэн газар орон байх ч өнөө хэр нотлогдоогүй билээ. Манай орны хувьд ихэнхдээ говийн газар нутгаар монгол хүн анх үүссэн гэсэн яриа зонхилдог нь үнэндээ дулаан уур амьсгалтай газар л хүн үүссэн байж таарна гэсэн ерөнхий таамаглалтай энэ нь холбоотой гэж хэлж болно.

Баруун Алтай буюу Соёоны их уулсын салбарт багтах Түргэний гол эхэндээ Буурлын ам, Түргэн, Живэрт гэсэн уулын гурван амнаас, тэр дундаа мөнх цаст Дэглий цагаан уулнаас эх аван урсдаг ч Дэлгэрмөрөний бэлчирт дээрх гурван гол нийлж нэгдэн тэр хэсгээрээ нэг км орчим өргөн сайр үүсгэн доошоогоо Увс нуурыг чиглэн хөвөлзөн хөвхөлзөн урсах бөлгөө.

Энэ голоор үертэй үед хэр баргийн юм гарахгүй. Бүр өнөө цагийн техник ч ялгаагүй. Өмнөх нийгмийн үед голын усанд сууж хоносон цоо шинэ гуч машиныг маргааш нь татаж гаргахаар ирэхэд зөвхөн рам төмөр л үлдэж бусад нь урсаж одсон байсан гэдэг. Голын хүчтэй урсгал эрэг боолтыг хүртэл тайлаад урсгачихдаг ажээ. Эндээс энэ голын урсгал хэр хүчтэй болох нь анзаарагдана. Үерлэсэн үед голын усаар том жижиг чулуу тасралтгүй хүржигнэн урсах бөгөөд тэдгээрийн хоорондоо хавирах, харших чимээ тун ч тод сонсогдоно. Үертэй байхад гол гатлах гэж яарсан хэд хэдэн морьтой хүн осолдож амь насаа алдсан түүхтэй. Энэ нутгийн шүтээн болсон мөнх цаст Дэглий цагаан ууланд авирч байгаад нэгэн уулчин эмэгтэй осолдож голын усаар хорин хэдэн км урсахдаа ямар ч хувцасгүй гарч ирсэн гэдэг. Голын хүчтэй урсгал бүх хувцсыг нь тайлаад хаячихсан хэрэг.

Голын ус үерлэхдээ сонин ааш гаргана. Бороо орж буй үед хэдэн өдөр үргэлжилсэн ч усны төвшин төдийлөн нэмэгдэхгүй хэрнээ бороо зогсон нар гармагц усны өнгө дороо хувиран түвшин нь огцом нэмэгдэнэ. Үерлэсэн үедээ голын шуугиан ихэд алсаас хүчтэй сонсогдоно. Энд голын уснаас гадна эргэн тойрны уулын ам, судаг, жалга, ганга бүрээс үерийн ус шуугин орж ирж, замдаа таарсан болгоныг урсгаж энэ голтой нийлдэг бөлгөө. Уулын хүчит урсгал бүхий энэхүү голоор, ялангуяа үертэй үед гаталж болдогтүй шалтгаан гэвэл голын төв хэсгээрээ тасралтгүй гүрвэлзэн урсах элсэнд шигдэхээс гадна хамгийн гол нь голын хүчтэй урсгал дунд хэсэгтээ ямар ч машины моторыг хүчтэй цохиод унтраачихдаг явдал юм. Түргэний голыг ийнхүү тодотгосны учир гэвэл энэхүү газар нутгийн домогтой холбоотой.

Уулын түргэн урсгалт голынхоо нэрээр нэрлэгдсэн Түргэн сумын өрлөг их уулс нь үнэхээр сонин өвөрмөц тогтоцтой, онгон дагшин газар нутаг билээ. Өнөөдрийг хүртэл хүний мөр гараагүй газар орон байдаг гээд бодохоор ямархан онгон дагшин гэдэг нь анзаарагдана. Бүхэлдээ уулсын орон болохоороо явах газар давчуу, хад чулуу ихтэй уулын ам, бэл олонтой. Зорьсон ямар ч газар руу морин жимээр дөтөлнө. Хэдэн зуун жил хүн мал энэ замаар зорчсон юм бүү мэд. Эдгээр газар орныг холбосон явган жим зурайна. Зарим газраа мал, амьтны хөлөөр элэгдэж, төө өнгөрүү гүнзгий жим гарсан байх нь олон. Нил хад чулуун дундуур хүртэл ийм жим тод гарсан байх нь сонин. Уулс нь хоорондоо ойрхон бөгөөд бүгд эрс, их цавчим тул хэр баргийн хүн амьтан зорчиж чадахгүй. Товчхондоо оройд нь гарах нь бүү хэл, өлийж харахад нүд эцэж, сэтгэл чилэм сүрглэг том уулс олон билээ. Бас нэг онцлог нь эдгээр уулс нь бүгд шахуу гурвалжин хэлбэртэй буюу байгалиасаа пирамид хэлбэртэй байдаг нь сонин.

Нутгийн хүмүүс энэхүү ариун их уулсаа шүтэн дээдэлж, хэр баргийн ууланд гараад байхгүй, мэддэг чаддаг нь гарах юм байгаа биз хэмээн ихэд сүжиглэнэ. Тус сумын нэгдүгээр багийн төв орших Дэлгэрмөрөн, Бумбатын амны чанх урд нь тавын таван гурвалжин уул гараасаа хөтлөлцөх мэт зэрэгцэн орших бөгөөд нүүр хэсэг нь яг таллаад, дундуур нь зүсчихсэн юм шиг тэгшхэн нь нэн сонин.

Саявтархан тус нутгийн мөнх тэнгэрийн улаач, мөнх тэнгэрийн зарлиг өртөөлөгч, эрт цагийн нууц товчоог эдүгээ цагийн ил товчоонд хөрвүүлэгч, Монголын эртний гүн ухааныг тайлбарлан бичигч И.Эрдэнэчимэг гэгч бүсгүй эго сумын нутагт Мөнх тэнгэрийн хүч байнга оршиж байдаг тухай нийтэд мэдэгдэхүй. Сонин юм шүү. Мөнх тэнгэрийн хүчин дор, аугаа их суу залийн ивээл дор хэмээх өвөг дээдсийн зарлиг, сургаалыг сонсож байсан болохоос мөнх тэнгэрийн хүч, тэгэхдээ байнга оршдог газар нутгийг өнөөдрийг хүртэл сонсож байсангүй.

Цаг нь болохоор аугаа нууц аяндаа илэрдэг юм болов уу. Энэ мэдээллийг нотлох мэт энэ газрын зарим уул усны нэр тодорч байх шиг. Монгол орны газрын зураг дээр нэр нь одоо ч бичээстэй байгаа Хасны шил хэмээх өвдөр шил газар санаанд бууж байна. Хасаар монголчууд энергийг, тэр тусмаа дээд хүчний энергийг төлөөлүүлж ойлгодог билээ. Тэгвэл энэ газрын нэр зүгээр ч нэг нэр биш бололтой.

Монголчууд хас эргэнэ гэж ярьдаг. Бас эр эм хас ч гэж ярина. Тэгэхээр энэ газар нь хас оршдог газар болж таарлаа. Хааны хасбуу тамга гэдэг нь дээд тэнгэрийн хүчийг бэлгэддэг гэдэг нь тодорхой. Мөн Гэгээ татдагийн орой хэмээх нэртэй газар бас байна. Тас харанхуй шөнө энэхүү уулын оройгоор гэрэлтэж харагдаад байдаг нь бас л сонин. Бодвол мөнөөх хас буюу мөнх тэнгэрийн хүч оршдог юм болов уу? Өөр ямар шалтгаанаар гэрэлтэнэ гэж? Нутгийн хүмүүс юуг нь ч үл мэдэх тул ийнхүү нэрлэсэн биз. Дээрх хоёр жишээ нь энэ нутагт байх газар оронтой холбоотой наад захын жишээ. Түүнээс бус яг энд хас оршиж байна хэмээн нотолж буй хэрэг огтхон ч биш билээ.  Энэхүү ариун дагшин газар нуггийн чухам алинд нь буйг хэн мэдлээ. Бүгдэд нь оршдог ч юм бил үү?

ОХУ-д инженер, механик, газар зүйн мэргэжил эзэмшсэн, өнөө цагийн бэхи болох энэ бүсгүй ер бусын энэ онгон ариун дагшин газар нутаг бас байгалийн давтагдашгүй цайз үүсгэн бүрэлдсэнийг, мөн энэ газар нутаг нь дэлхийн дотоод цөмтэй нэгэн босоо шугамд холбогдсоныг, дэлхийн эрдэмтдийн аль хэдийнэ амьсгаа тасарсан гэж үздэг астрономын хувьсал дотуур амьсгаатай үлдсэн болохыг тодорхойлжээ. Тэрээр бас энэ газарт астрономын хувьсал төвлөн явагдах боломжтойг илэрхийлж, энэхүү газрын дээрх байршил Төв Азийн ариун голомтын төв доорхи байршилтай дэлхийн дотоод цөм давхцан оршиж буйг тэмдэглэн Төв Азийн ариун голомт газар орон мөн гэдгийг баталжээ.

Энэхүү ариун голомт хэмээх ойлголт нь шинжлэх ухаанд дэлхий дээр амьдрал үүсэн бүрэлдсэн тухай ойлшлтыг ихээхэн түгээмэл илэрхийлдэг гэдгийг тодруулж өгсөн нь чухал ач холбогдолтой юм. Юу гэвэл энэхүү бүс нутаг жирийн нэг газар орон бус Төв Азийн ариун голомт нугаг болохыг тодорхойлсон хэрэг. Дээрх нээлтийг нотлох гэсэн мэт нутгийн хүмүүсийн ярих яриа бас нэгийг бодогдуулна.