-Ярилцсан: Гомбожав ОТГОНБАЯР

-Та энэ зуныг хаагуур өнгөрөөв, сайхан намаржиж байна уу?

– Сайхан зуслаа. Ерөнхийдөө гэр хавиараа л эргэлдэлдэх шив дээ.

-Өнгөрсөн зун улстөр ерөнхийдөө амарсангүй. Харин хоёр удаа Монгол Улсын Ерөнхий сайд байсан, МАН-ын хүчтэй лидерүүдийн нэг та амарсан бололтой юм. Энэ нь та өнөөдөр ямар нэгэн албан тушаалын холбоосгүй учраас өнгөрсөн зуны улстөрд оролцсонгүй юу. Эсвэл ерөнхийдөө улстөр сонирхдог энгийн иргэн болохоор эргэлт буцалтгүй шийдээ юү?

-За тэгэхээр, хоёулаа ойрд уулзаагүй юм байна, олон таван үггүй ажил хэрэгч яриа хийе. “Хүчтэй лидер” энэ тэр гэж сонины цаас шиг шаржигнасан цацаг үгээ орхиё. Сэтгүүлч та нар хүн хөөргөж байгаад газардуулахдаа гарамгай. Надад малгай зохидоггүй юм. Тэгэх тусмаа цаасан малгай…  /инээв/. Нэгдүгээрт гэвэл энэ. Хоёрт, “эргэлт буцалтгүй гарсан уу” гэж лавлан, тавлан асууж байх шив дээ… Тээр жил чамтай байна уу, хэнтэй байна, ярилцаж байхдаа би энэ тухай хэлсэн санагддаг. Би олон дутагдал, доголдолтой хүн, гэхдээ намайг өдий зэрэгтэй авч яваа тодорхой хэдэн зарчим бий гэдгээ хэлж байсан. Бага залуу байхаас минь бүрдэж, шалгарч үлдсэн хэдэн зарчим. Тун энгийн хэд. Жишээ нь, “орвол орсон шиг ор, гарвал гарсан шиг гар” гэх нэг зарчим байна. Эсвэл “Бүү хуурт, бүү ай, бүү гуй” гэдэг ч юмуу. Би тэр хэдийнхээ хүрээнд л яваа. Одоо эргэж буцаад яах ч билээ…

-Гэхдээ та нар шиг гүнзгий орчихсон хүмүүсийг улс төр нь өөрөө сонирхдог, оролддог байх, тийм үү ?

-Тийм нь ч тийм. “Чи улс төрөөр занимаалдахгүй бол, улс төр чамаар занимаалдана шүү” гэсэн утгатай нэг үг байдаг байх аа. Гэхдээ энэ үгийг шууд л удирдлага болгох нь юу юм. Ядаж л “чамайг оролдоод байгаа нь улс төр үү, эсвэл улс төр хавийн салхи савир нь уу” гэдгээ ялгадаг, ялгаж чаддаг байх хэрэгтэй. Үлээдэг, больдог салхины аясаар дэрвээд байх бол утгагүй.

-Салхи дагаж дэрвэхгүй гэхэд тэр салхийг хэн, яах гэж үлээгээд байгаа талаар та мэдээлэлтэй байгаа байлгүй. Энэ утгаараа таныг мэдээлэлтэй, өөрийн гэсэн үнэлэлт дүгнэлттэй яваа гэж бодоод, бас олон таван үггүй ярья гэсэн учраас шууд хэдэн асуулт асууя, тэгэх үү?

– Үнэндээ бол би мэдээлэл муутай сууна. Шийдвэр гаргах хүрээний гадна гараад удаж байгаа учраас тэр. Яах вэ, салхи хэн, хаанаас, яах гэж үлээдгийг би гадарлана. Гэхдээ энэ бол мэдээжийн гэмээр бүдүүн тойм. Нарийн мэдээлэл гэдэг бол тодорхой баримт, шийдвэр, судалгаа. Тийм юм надад алга учраас бүдүүн баргийн юм л ярих байх даа.

-Та хамтарч байж л улсаа хөгжүүлнэ гэсэн бодлоо байнга илэрхийлдэг хүн. Гэтэл танай намыг АН-ын шийдвэрээр хамтарсан Засгийн газраас саяхан гаргалаа. Энэ үйл явдлыг та юу гэж харж байна вэ?

-Том ажил хамтын хүчээр л бүтнэ. Энэ бол зүгээр нэг бодол биш. Энэ бол миний итгэл үнэмшил. Амьдрал, практикаар батлагдсан үнэн. Улсынхаа хэмжээ дамжаа, нөөц бололцоо, сул давуу тал, дотоод байдал, гадаад орчин зэргээ бодолцвол үүнээс өөр арга үнэндээ байхгүй. Үүнийг олон хүн ойлгодог, дэмждэг болж. Хамтрахын хамгийн үр дүнтэй, өгөөжтэй байж болох хэлбэр бол хамтарсан Засгийн газар. Гэхдээ засагт заавал хамтардаггүй юмаа гэхэд том том асуудлаа хамтран шийдээд явах өөр олон хувилбар бий. Итгэл, сэтгэл, зүтгэл байхад аль нэг хувилбар сонгох нь жижиг асуудал. Засагт орох, гарах гэдэг бол байдаг л зүйл. МАН-ыг Засгаас гаргасны сайн, мууг аль өнцгөөс харах вэ гэдгээс л хамаарна . Ойрын зай, ойрын сонгуулиа бодвол манай намд ашигтай тусч болохыг үгүйсгэхгүй. Алс хэтээ бодвол энэ бол муу шийдвэр, бүр маш муу шийдвэр гэж хэлмээр байна.

– Яагаад маш муу гэж ?

– Нэгд, хүн ёсны харилцаа талаасаа арай л хуншгүй, жудаггүй юм болж харагдсан. Урьж оруулчихаад, хөөгөөд гаргана гэдэг ямар ч хүн, аль ч ард түмний ёсонд хазгай үйлдэл. Эргээд уулзахгүй нүүр биш, эрлэгт очихгүй сүнс биш гэсэн үг байдаг даа.

Хоёрт, Монгол Улсын сүүлийн 25 жилийн ачааг сайн, муу хэлүүлдэг ч АН, МАН хоёр л үүрсээр ирсэн. Анхны ардчилсан сонгууль, анхны ардчилсан Үндсэн хууль, эдийн засаг, нийгмийн гол гол зангилаа олон асуудлыг хамтын ухаан, хамтын зүтгэл, Монголоо гэсэн сэтгэлээр шийдсээр ирсэн, энэ хоёр нам. Холын аянд явахад юм юм л тохиолдоно. Хүн ч адил, нам ч адил. Сайндана муудна, хэрэлдэнэ эвлэрнэ. Гэхдээ холын аян хамт туулж яваа хүмүүсийн хооронд нэг тийм онцгой нандин харилцаа үүсдэг. Тэр харилцааны суурь нь итгэл, итгэлцэл юм. Монголоо гэсэн сэтгэлээр бие биедээ итгэх тэр итгэлцэл эмтэрч байх шиг.

Гуравт, бид саран дээр амьдраагүй. Бидний орчин, орших, хөгжихийн тулд зайлшгүй харьцах ёстой хөрш зэргэлдээ болон хол, ойрын улс гүрнүүд байна. Тэдэнд бид ямар харагдаа бол оо. Байнга л хэрэлдээд, бужигнаад, бойтоглоод байхаар бид мэттэйгээ бодит ажил хэрэг жинхнээсээ ярих айл олдох болов уу? Бидний үгэнд итгэх үү, бидэнд дахин мөнгө цухуйлгах уу? 2012 оноос хойш гаднаас элдэв бондын нэрээр зээлсэн тэр их мөнгө бол 2008 оны бидний хамтарсан Засгийн газар, түүний итгэл, сэтгэл, зүтгэл нийлсэн хамтын ажиллагааны алсын хаялга юм шүү дээ. Үүнийгээ ухаарч мэддэг ч юм уу, үгүй ч юм уу. Одоо мөнгө босгох гээд үз дээ. Бүтэхгүй. Яагаад гээч ? Энд тэнд эдийн засаг муудсанаас огт биш. Эдийн засаг муудахаар сул задгай мөнгө харин ч элбэгшдэг. Гаднын мөнгө дундарсандаа биш, гаднаас бидэнд итгэх итгэл дутаж  эхэлсэндээ тэр. Нөгөө л итгэл, итгэлцэл…

-Хамтрахаас өөр арга байхгүй гэж та хэллээ. Гэтэл хамтрахаар сөрөг хүчний хяналт үгүй болдог гэж үздэг. Үүнийг үгүйсгэх арга бас байхгүй биз дээ ?

– Амьдрал, практик л бүхнийг нотолно, эсвэл үгүйсгэнэ. Сөрөөд суучихаар хяналт сайжирдаг гэдэг бол домог. Амьдрал практикаар огт батлагдаагүй Монголын сайхан домог. Сөрөг, эерэгээрээ ялгараад л, өөр өөрийн ухаж бэхжүүлсэн окопондоо дайтаж сууснаар хяналт сайжирдаг бол одоо үлэмж сайжирчихсан байх үе, тохиолдол зөндөө л өнгөрлөө. Улс төрийн соёл ч гэж манайдаа нэн ховор нэгэн зүйл бий. Монголчууд бидний сайн, муу ааш, араншин ч улс төрийн үйл явцад сайн, муугаар шууд нөлөөлнө. Евро-америк хавийн улс төрийн онол нэг юм номлоод байдаг, гэтэл Монголын улс төрийн практик огт өөр юм харуулсаар өдий хүрлээ. Сүүлийн 20 жилийн манай улс төрийн практикаас харвал хэн нь ч сөрөг хүчин болсон гэлээ хяналтаа биш, хяхалтаа чангалаад явчихдаг  нь нууц биш. “Би л биш бол хэн ч биш”, “Чиний амжилтыг үзсэнээс нийтийн уналт үзсэн нь дээр” гэж байгаа мэт балай зарчим ноёлоод эхэлдэг. Сонгуулийн дүн ижил тэнцүү, арай олон судалтай нь засаглаж, арай цөөн нь сөрж байгаа нөхцөлд бие биедээ тээг саад тавьсаар, дэгээдсээр, хорлосоор ирсэн түүх бол арвин. Харин парламентын хяналт нь сайжраад, сайн засаглал цэцэглээд ирсэн түүх бол үнэндээ байхгүй. Өнгөрсөн түүх, өнөөдрийн практик ийм л байгаа. Тийм байгаа биз, чи өөрөө бод доо, Отгонбаяр аа? Илт давамгай байхад, эсвэл ил тод хамтраад явахад л улс, үндэстний хэмжээний том ажил үйлс бүтдэгийг монгол загвартай ардчиллын бодит практик харууллаа.

-Тэгэхээр илт давамгай ялах, эсвэл ил тод хамтарч байж л ажил бүтэх хоёрхон хувилбар байх ёстой юу?

-Ерөнхийдөө бол тийм. Гэхдээ энэ хоер том хувилбар дотор дэд хувилбарууд бас бий. Илт давамгай ялсан ч хамтарсан засаг байгуулдаг жишиг байна. Анхны ардчилсан сонгуулиа 1990 онд хийхэд тэр үеийн МАХН илт давамгай ялсан. Тэгсэн хэрнээ хамтарсан Засгийн газрыг байгуулсан. Тэрний хүчинд улс төр-нийгмийн болон эдийн засаг-эрх зүйн түүхэн том асуудлуудыг богино хугацаанд амжуулан шийдэж чадсан. Энэ тухай зунжин, намаржин гадна дотны зочин урьж байгаад амтай болгон нь сайрхах шиг боллоо. УИХ-ын хүндэтгэлийн чуулган хүртэл чуулж харагдсан. 2008 онд манай нам илт давамгайлаагүй. Хангалттай олонхи болсон. Тэгсэн хэдий ч хамтрахаар шийдсэн. Хамтарсны хүчинд чухал чухал шийдвэрүүд гаргаж, хямарч байсан эдийн засгаа богино хугацаанд сэпхийтэл өөд нь татаж чадсан нь хөдлөшгүй үнэн. Ялсан хэрнээ хамтраад үр дүнд хүрч байгаа юм чинь хэн ч ялаагүй нөхцөлд хамтраад зүтгэх нь цорын ганц зөв хувилбар, гаргалгаа мөн биз дээ. Ахуйн логик, амьдралын шаардлага гээд аль ч талаас нь үзсэн тийм байгаа юм.

-2008 онд хамтарсан Засгийн газар байгуулах таны шийдвэрийг стандарт бус шийдвэр гэж хэлдэг. Сая бол аль ч нам нь олонхи болоогүй учир хамтрах нь стандарт байсан ч, сайд нарыг огцруулах шийдвэр нь стандарт бус байлаа.

– Улс төрд шийдвэрийн стандарт гэж байхгүй. Ямар төмс ангилж байгаа биш.  Тухайн үеийн нөхцөл, боломж, шаардлага гурваас л улс төрийн шийдвэр ургаж гардаг. Энэ гурав нь байнга өөрчлөгдөж байдаг учраас нэг стандартад орж, хэзээ ч жаазлагдахгүй. Улс төрд стандарт байдаг бол бодлого, зорилтын л стандарт, шалгуур гэж яригдах ёстой байх. Энэ тэр бодлого явуулснаар улс, нийгэм хожих уу, хохирох уу? Өмнөө тавьсан том жижиг зорилтоо хангах уу, эсвэл тэрнээсээ хадуураад явчихуу? Улс төрд ийм л стандарт, шалгуур байвал байх ёстой биз гэж би боддог.

– Энэ хоёр нам засагт хамтрах, бас нэгнийгээ засгаас гаргах нь үнэхээр улс орон, ард түмний төлөө байдаг юм уу, эсвэл фракцууд, хэдэн лидерүүдийнх нь тохиролцоо, эрх ашиг байдаг уу гэдэг нь ялгарахаа байсан. Тухайлбал, саяхан болоод өнгөрсөн үйл явдлыг та юу гэж харж байна вэ. Зарим хүний хэлж буйгаар УИХ-ын төвшинд зарим хуулийг гаргахын тулд л МАН-ын кнопыг ашиглах төдийд засагт оруулаад хэргээ бүтээгээд буцаагаад хөөчихөж байгаа гэх юм.

– Сая миний хэлсэн стандарт, шалгуураар шүүгээд үзэхэд асуудал тодорхой харагдана .Ноднин намар орой АН засгаа байгуулахдаа улс эх орны эрх ашиг гэж учирлан байж, МАН-ыг урьж оруулсан санагдана. Тэр үед аль алин нь том бодлого, зорилтоо бодсон гэж би ойлгодог. Яах вэ, намыг хүмүүс л бүрдүүлдэг хойно хувь хүмүүсийн хүчин зүйл, бага сага сонирхлууд тэр хавьд нь байнга л хуйлран эргэлдэж байдаг. Гэхдээ хамтрахдаа том эрх ашгаа бодож хамтарсан нь тодорхой. Хамтраад дотооддоо овойж оцойтол юм хийж амжаагүй ч, гадаад орчны хандлага арай нааштай болж эхэлсэн нь мэдрэгдсэн. Эдийн засгийн уналт ч саарах шиг болсон. Гэтэл одоо эргээд унаад эхлэв.

Хуулийн тухай асууж байна. Яг ямар хууль гаргах хэрэгтэй болоод МАН-ын кноп ашигласан юм бол оо, надад мэдээлэл алга. Зөв зүйтэй юманд ашиглуулсан бол гомдоод, харамсаад байх юмгүй л дээ.

-Тэгвэл таныхаар хамтарсан засагт орохоос эхлээд, сая гаргах хүртэл танай намынхан ямар нэгэн алдаа гаргасан уу. Засагт орох хүртлээ сөрөг хүчний үүргээ, засагт ороод хамтрагчийн үүргээ хэр сайн биелүүлсэн гэж та бодож байна вэ?

– Би дотор нь байгаагүй учраас энэ бүхнийг нарийн сайн мэдэхгүй. Алдаа гардаггүй ажил, амьдрал гэж байхгүй гэдэг дээ, уг нь. Тиймээс бага сага юман дээр алдсан байхыг үгүйсгэхгүй.Гэхдээ том юман дээрээ бол алдаагүй. Улс орныхоо эрх ашгийг бодсон. Урьсан, орсон. Хөөсөн, гарсан. Улсаа гэх ухамсар, улс төрийн соёл, уужим сэтгэлээ харуулсан. Гол нь хожим хэлэх юмтайгаа үлдсэн. Гэтэл үүнээс эсрэгээр хөдөлсөн бол яах байж вэ гэдгийг төсөөлөөд үз дээ. Улс орныхоо эрх ашиг яриад, уриад байхад нь “үгүй” гээд тунирхаад байх уу. Хөөгөөд байхад нь тас зууралдаад суугаад байх уу. Үг, үйлдлийн өөр хувилбар МАН-д байгаагүй  гэж бодож байна. Тухайн үеийн нөхцөл, боломж, шаардлага гурваас л улс төрийн шийдвэрээ гаргасан харагддаг.

-Хэдэн жилийн өмнө бол Монголын улстөр намуудын өрсөлдөөн байлаа. Одоо намуудын гэдэг нэрэн дор фракцуудын өрсөлдөөн болсон мэт харагдах юм. Нөгөөтэйгүүр, намуудын нэр хүнд ч унасаар одоо бүр намаас залхах, намыг үзэн ядах талдаа гарч байгаа юм биш үү. Удирдлага, гишүүдээс нь ч болдог биз, бодлогоосоо ч бас болдог байх. Та үүнтэй санал нийлэх үү.Энэ юуных вэ, хэн, хаана нь ямар алдаа хийчихэв ээ. Яаж засаж, залруулах ёстой вэ?

-Наадахь чинь дэндүү том сэдэв. Нэг хэсэг мэргэд, нэг хэсэг ярилцаад ч дундрахгүй сэдэв. Улс төр, эдийн засаг, нийгмийн олон хүрээг хөндсөн цогцолбор асуудал. Түүнийг хэт хялбаршуулж ойлгох гээд байдаг. Намуудын өнөөдрийн зовлон бэрхшээл, алдаа мадгийг “урагшгүй ноёд, ухаангүй албатаас боллоо” гэсэн нүдээр л харж, тэр олон хүрээнээс нь сугалж аваад ярих нь өрөөсгөл. Нөгөөтэйгүүр, “нийгэм ямар байна намууд тийм л байна” гэж хэлдэг. “Чамаас төрсөн би чиний л байж байгаа царайны тусгал” гэж тавласан маягтай. Эсвэл “намд нийгмийн шилдгүүд нь шигшигдэн ордоггүй юмаа гэхэд нийгмийн шаарны цуглуулга арай биш” гэж арьсаа хамгаалж бас ярьдаг. Энэ бүхэн ортой нь ортой. Гэхдээ эцсийн дүндээ нийгмиийн массаа дагадаг биш, дагуулдаг нам л ирээдүйтэй.

-Уг нь бол монголчууд улстөрийн идэвх өндөртэй ард түмэн. Гэтэл сүүлийн үед ирц сонгуулиас сонгуульд буурч байна. Энэ бол таны хэлснээр массаа дагуулдаг нам байхгүй болсны жишээ. Энэ байдлаараа бол маш өндөр зардал гаргаж УИХ юмуу, Ерөнхийлөгчийн сонгууль хийтэл сонгуулийн ирц хуулийн босгодоо хүрэхгүй болохыг үгүйсгэхээргүй байна. Энэ нь ард түмний амьдрал сайжраад улс төрийг тоохоо больчихсонд байна гэж бодохгүй байна. Харин ч намуудад, байдаг л хэдэн улстөрчдөд, үргэлж худлаа хэлдэгт нь олон түмэн үнэхээр итгэл алдарч байгаатай холбоотой байх. Энэ итгэлийг яаж эргэж сэргээх вэ? Улс төрийн намын шинэ соёл, шинэ ойлголт, шинэ бүтэц, устөрчдийн шинэ имиж Монголд хэрэгтэй болсон юм биш үү. Дараагийн 25 жилд Монголыг ямар улс төрийн нам, ямар улстөрчид авч явах ёстой вэ?

– Наадахь чинь наддаа бас л ахадсан сэдэв байна. Би ганц л санаа хэлье. Асуудлыг суурь талаас нь хөндвөл нэг зүйл тодорхой харагддаг. Манайд олон намын тогтолцоо төлөвшиж гүйцээгүй хэвээр. Үүний нэг гол шалтгаан нь намууд төлөвшиж боловсрох эдийн засгийн үндэс суурь бүрэлдээгүй байна. Нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ гэсэн ойлголт, үзүүлэлт байдаг. Энэ үзүүлэлт аж үйлдвэржсэн оронд 7500 ам.доллар, аж үйлдвэржээгүй оронд 10000 ам.долларт хүрсэн цагт олон намын тогтолцооны эдийн засгийн суурь бүрэлдэх, нийгмийн анги, давхаргуудын улс төр-эдийн засгийн сонирхол ялгаран тодорч, энэ үндсэн дээр намууд тэдгээр анги, давхрагын бодит төлөөлөл болох нөхцөл бүрдэж эхэлдэг гэж судлаачид үздэг.

Монгол Улсад энэ үзүүлэлт хэд билээ, одоо? Дэлхийнбанкны мэдээлснээс үзвэл, 2012 онд огцом дээшилж 4300 ам.доллар хүрснээ эдийн засгийн уналт, ханшны сулралт мэтээс хамааран доошилж одоо 3000 ам.доллар хүрэхтэй үгүйтэй явна. Өөр нэг баримт. “Сити групп” гэж банк-санхүүгийн том байгууллага байдаг. 2011 онд энэ байгууллагын гаргасан судалгааг би харсан. Монгол Улс улс төрийнхөө тогтвортой байдлаа ханган, эдийн засгийн өсөлтөө 2010 оны хандлагаар үргэлжлүүлж чадвал нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ 2015 гэхэд 10000 ам.доллар давна гэсэн байсан. 2015 он маань одоо гялалзаад өнгөрч байна . Бид аль алийг нь хангаж чадсангүй бойтоглосоор л. Үүний улмаас эдийн засаг доройтсоноос гадна улс төрийн намуудын төлөвшилтөнд ч сөргөөр нөлөөлсөн. Энэ мэтээр яриад байвал улс төр, эдийн засаг, эрх зүй, нийгмийн гээд өөр хоорондоо хэрээстэй маш олон асуудал цаана нь бий. Дэндүү том сэдэв гэж би түрүүн хэлсэн шүү дээ.

-Сая ардчиллын, ардчилсан сонгууль болсны 25 жилийг тэмдэглэлээ. Та энэ 25 жилийн хамгийн том ололт, алдааг нэрлэхгүй юу ?

– Монголчууд бидний хамгийн том ололт бол эрх чөлөө. Үүнтэй хэн ч маргахгүй. “Это сладкое слово – свобода” гэсэн нэртэй кино хүртэл байдаг. Үзсэн биз дээ? Бид олон юмаар гачигдсан байж болох ч эрх чөлөө бол хангалттай байна. Бодож сэтгэх, босгоод тавих эрх чөлөөнөөс авахуулаад зүгээр суух, зүггүйтэж нураах эрх чөлөө хүртэл байна. Тэмүүлэлдээ хүрэх эрх чөлөө байхад тэнэгтэж суух эрх чөлөө ч бас байж л байна . Тэнэгтэх тэр эрх чөлөөг бид эдлэхээрээ нэг болж байх шиг. Бидний хамгийн том алдаа юу вэ гэж асууж байна. Тэр бол алдаанаасаа суралцахын оронд түүнийгээ байн байн давтдагт оршино гэмээр юм уу даа. Бидний хамгийн том алдаа бол алдаагаа байнга давтдагт оршино .

-Аливаа хувьсгал шинэчлэлд 20-25 жилийн дараа завсар ордог гэж нэг үг байдаг. Монголын ардчилалд өнөөдөр засвар хэрэгтэй юү, таны бодлоор. Зарим хүн бол бүр капитал засвар хэрэгтэй гэж байна. Хэрвээ хэрэгтэй бол таныхаар хамгийн түрүүнд юуг нь засах вэ. Тэр нь засаглалын хэлбэр мөн үү, Ерөнхийлөгчийн юмуу, парламентын гэж аль нэг талд нь шийдэх ?

-Урсгал засвар бол байнга л хэрэгтэй. Тэр капитал засварын цаг нь болсон гэдэг ч үнэн байх. Үндсэн хуулийнхаа үндсэн суурийг нь авч үлдээд, төрийн хариуцлага, эрх, үүргийн заагийг нь тодотгон тогтоох цаг нь болсон. Энэ тухай сүүлийн үед их ярих болж. Бараг л энэ намартаа л шийдчих ухааны юм яриад байсан. Юу л бол. Нийгмийн зөвшилцөл, намуудын ойлголцол оршин байж гэмээнэ шийдэгдэх асуудал. Засаглалын хэлбэрийн хувьд гэвэл аль алинд нь сайн, муу тал бий. Хэлцэж байгаад аль нэгийг нь сонгоход буруу юу байх вэ. Холимог буюу бантан хувилбар л бидэнд нэмэргүй.

-Одоо эдийн засгийн шинжтэй хэдэн асуулт асууя. Ер нь улстөр нь эдийн засгаа удирдаж чирч явах ёстой юм уу. Улстөр нь эдийн засагтаа чирэгдэж, удирдлагаар хангаж явах ёстой юм уу. Одоо бол манай улстөр нь эдийн засгаа удирдаж чирч, бас унагаж байна. Яаж зөв замдаа орох вэ?

-Би бол засаршгүй материалист хүн шүү дээ. Ахуй нь ухамсраа тодорхойлдог гэдэгт итгэсэн хэвээрээ. Тиймээс эдийн засаг бүхнийг тодорхойлно гэж үздэг. Одоо бол манай улстөр нь эдийн засгаа унагаж байна гэдэгтэй санал нийлнэ. Товчхон хэлэхэд тэрэг нь мориныхоо өмнө гарчихсан энэ гажиг байдлыг зассан цагт л зөв замдаа орох биз .

-Өөр нэг гажиг нь ганц салбараас хэт хамааралтай эдийн засаг. Уул уурхайн салбар манай хөгжлийн ирээдүй мөн үү. Ганц салбараас ингэж хараат явах нь хэр зөв бэ?

-Манайх шиг хөгжиж буй оронд боловсролын салбар л гол салбар юм, уг нь. Гэхдээ үүнийгээ хөгжүүлэхийн тулд мөнгө хэрэгтэй. Тэр мөнгө одоогийн нөхцөлд орж ирвэл уул уурхайн салбараас л орж ирнэ.

-Та Ерөнхий сайд байхдаа Тавантолгойн 96 хувийг төрд авсан. Нэг хэсэг нь Баяр ингэж төрд аваагүй бол өнөөдөр Тавантолгойг төрийн бодлогын хэмжээнд ярих боломжгүй байх байсан юм гэх. Нөгөө хэсэг нь болохоор Баяр л хувийн хэвшилд 4 хувийг нь үлдээсэн нь хамаг балгийн эхлэл боллоо гэх юм. Энэ үйл явдал ер нь хэр зөв бөгөөд ямар бэрхшээл давж байж хүрсэн үр дүн бэ. Энэ шийдвэрийнхээ төлөө бахархал, харамслын аль нь танд илүү байдаг вэ?

-Нэг их бахархаад, эсвэл харамсаад байх юм надад үгүй. Хэрэгцээтэй, бололцоотой юмаа л тухайн цагт, өгөгдсөн нөхцөлд нь хийсэн. Хуулиар бол Тавантолгойн 50 хувийг л төр авах эрхтэй. Төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон гэсэн утгаараа. Гэтэл бид хэлэлцэж байгаад 96 хувийг нь түүнийг хариуцаж байсан хувийн хэвшлээс авахаар тохирч чадсан. 100 хувь хуу хамсан бол дээрэм болох байсан.  Бид зах зээлийн эдийн засагтай ардчилсан улс, нийгмээ байгуулж байгаа биз дээ. Тэрнийхээ эсрэг юм хийгээгүй гэдгээрээ манай Засгийн газар бахархах юмтай л даа, уг нь. Тэрнээс хойш долоон жил өнгөрөв. Саалийн үнээ болох юмаа хэрүүлийн алим болгож жижигрүүлсэн нь манай Засгийн газарт харин хамаарахгүй. Саалийн үнээгээ бид хэрүүлийн алим болгочихоод байна .

-Тавантолгойн төсөл одоо хөдлөх болов уу ?

-Мэдэхгүй. Хөдлөх хөг нь өнгөрч байгаа юм болов уу л гэж харагдах юм байна ш дээ.

-Тавантолгойнтөсөл нурж байхад, нөгөө талд нь Оюутолгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт нь эхлэх гэж байх шиг байна. Ерөнхий сайд хэвлэлийнхний нэрлээд байгаа “Дубайн гэрээ”-нд гарын үсэг зурснаар энэ боломж нээгдлээ. Бодвол та үүнтэй танилцсан, мэдээлэл авсан л байх. Энэ зөв шийдэл үү, таны байгуулсан Оюутолгойн гэрээнд өөрчлөлт оруулж байна, өр нэмж авлаа, Оюутолгойгоо бүр алдлаа гэх зэргээр шүүмжлүүлж байна. Энэ бүхний та бас сонссон байх.

-Сонссон төдий. Тодорхой мэдээлэл бол надад байхгүй. Одоо хэн надад тэрнийг нь үзүүлэх билээ. Оюутолгойн төсөл үргэлжлэх ёстой. 2009 оны гэрээний нөхцөлөө арай дордуулаагүй болов уу л гэж найдаж байна.

-Нэгэнт Оюутолгой гэж ярьсных танд таагүй байж магадгүй ч асуух ёстой хэдэн асуулт байна. Дургүйцэхгүй бол та дэлгэрэнгүй хариулж болох уу

-Ярилцлага эхлэхэд би чамд хэлсэн дээ. Сэтгүүлчид та нар цаасан малгай өмсгөж байгаад л газардуулахдаа гарамгай улс гэж.

-Та өөрөө бас олон таван үггүй шулуухан ярья гэсэн

-Тийм тийм, чи асууя гэснээ л асуу.

-Таныг Оюутолгойн гэрээ батлахдаа авлига авсан байж болзошгүй, тэр нь АНУ-д долоон байшин болсон бололтой гэж УИХ-ын гишүүн Г.Уянга мэдэгдсэн. Та түүнд нь “Би авлига аваагүй. Надад АНУ-д байшин байтугай майхан ч байхгүй” гэж товч хариулсан байсан. Одоо дэлгэрүүлж болох уу?

-Асуудал нэгэнт дууссан учраас би ярихад бэлэн. Аль болох дэлгэрэнгүй хариулъя. Шалгуулж байхад бол элдэв юм ярих нь хориотой байлаа. Одоо бол болно. Г.Уянга гишүүний мэдэгдлийн хувьд гэвэл, “болзошгүй, бололтой” гэж чи зөөллөж асууж байна. Тэр нэг гишүүн шууд л “С.Баяр авлига авсан, энэ нь Оюутолгойн гэрээг хүчингүй болгох бүрэн үндэс болно” гэж мэдэгдсэн байсан. Тэр мэдэгдлийг нь сурвалжилсан, нийтэлсэн сонинууд нь ч энэ байна. Минийх гэх тэр олон сайхан байшин барилгын зураг хөрөг нь ч энэ байна. “Бололтой” гээд байх юмгүй. Шууд л “С.Баярын долоон байшин” гэсэн байгаа биз дээ?

– Та ч элдэв баримт материал, сонин хэвлэл арвин цуглуулжээ…

– Адгийн зарга арав хоног гэдэг дээ. Заргын баримт арвидна гэж үгүй. Уг нь нэг их уншаад байдаггүй ч, элдэв сонин, цаас цуглуулах шаардлага гардаг л юм байна. За тэр ч яах вэ. Өнгөрсөн хавар Г.Уянга гишүүний мэдэгдэл гарсны дараа би Авлигатай тэмцэх газарт албан ёсоор өөрөө хандсан. Мэдэгдэлд гарсан гурван асуудлаар өөрийгөө шалгуулах хүсэлтэй байгаагаа өргөдөлдөө дурдсан. Нэгд, би Ерөнхий сайд байхдаа Оюутолгойн гэрээний далиманд авлига авсан эсэх. Хоёрт, надад АНУ-д үл хөдлөх хөрөнгө байгаа эсэх. Гуравт, би “мөнгө угаах” гэмт хэрэг үйлдсэн эсэх. Тэд намайг шалгасан. Би ч өргөдөл гаргасан хүний хувьд өөрийгөө сайн шалгуулъя гэж зорьсон. Олон жил элдвээр хэлүүллээ. Одоо нэг тийш нь болгоё гэж. Шалгуулсан нь ганц би биш. Г.Уянга гишүүний мэдэгдэлд дурдагдсан байсан манай гэрийнхэн болон найз нөхөд ч бас шалгуулсан.

-Одоо шалгах үйл явц дууссан гэсэн үг үү ?

-Дууссан. Шалгалтын мөрөөр сүүлд нь надад прокурорын тогтоол хүргүүлсэн. Тэр нь энэ байна.

-Үзэж болох уу ?

-Үз л дээ. Нэлээд урт баримт байгаа биз. Дүгнэлтийн хэсгийг нь чамд уншаад өгье. Хуулийн байгууллагын баримт учраас чи зөв буулгаж бичээрэй. Энэ тогтоолд, “С.Баяр нь Монгол Улсын Ерөнхий сайдын албыг хашиж байхдаа Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг байгуулахад хөрөнгө оруулагч талаас хээл хахууль авсан, мөнгө угаах гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзэх үндэслэл тогтоогдохгүй байна. Түүнчлэн С.Баяр нь АНУ-долоон тооны үл хөдлөх эд хөрөнгийг өөрийн эхнэр, хүүхдүүдийн нэр дээр худалдан авсан, борлуулсан нь тогтоогдохгүй байх бөгөөд тус улсад худалдан авсан, борлуулсан эдгээр үл хөдлөх эд хөрөнгө нь Монгол Улсын иргэн Ч.Давааням болон АНУ-ын иргэн Б.Нандин нарын эрхэлж буй үл хөдлөх эд хөрөнгийн бизнесийн үйл ажиллагаатай холбоотой болох нь тогтоогджээ. Шалгасан материалд эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс татгалзсугай” гэсэн байна.

-Энд нэр дурдагдсан Давааням нь таны найз, АНУ-ын иргэн Б.Нандин гэж таны охин гэж ойлгож байгаа, мөн үү ?

– Тийм.

-Таны охин хэзээ АНУ-ын иргэн болчихсон юм бэ?

-Аль 1995 онд. Арван найман нас хүрээд л болсон. Бид тэр үед АНУ-д гэр бүлээрээ байсан. Би Вашингтоны их сургуулийн судалгааны нэг төсөл дээр ажиллаж байсан үе. Хугацаагаа дуусгаад нутаг буцах болоход охин маань тэнд үлдэхээр шийдсэн. Тэрнээс хойш тэндээ ажиллаж, гэр бүлээрээ амьдарч байгаа.

-АНУ-ын иргэн болох нь монголчуудад тийм амархан байдаг юм уу, ялангуяа 1990-ээд оны үед ?

-Тэнд төрсөн учраас амархан. Бид оюутан байхад төрсөн анхны хүүхэд маань. Өвөө, эмээ нь тэр үед НҮБ-д, Нью-Йоркт ажиллаж байсан юм. Тэгээд л тэнд төрүүлэхээр шийдсэн юм.

– Таны охин, таны найзтай хамтраад АНУ-д үл хөдлөх хөрөнгийн бизнес эрхэлдэг гэсэн байна. Тэр бизнес нь хэзээ эхэлсэн бэ, та тэр бизнест нь оролцдог уу ?

-Тэдний бизнес эхлээд арав гаруй жил болж байна. Намайг Москвад Элчин сайд байхад бизнесээ эхэлж байсан. Эсгий хийх газар нохой хэрэггүй гэгчээр би тэдний бизнест оролцоод яах билээ.

-Таныг тэр бизнест нь оролцдог байж таарна гэж л асуудал босгоод байгаа юм биш үү ?

-Тийм л байх. Гэхдээ нэг нь мөнгөө, нөгөө нь мэдлэгээ гаргаад эрхэлж байгаа бизнесийн хаана нь би багтах юм . Надад тэр талын мэдлэг, тэрэнд нь оруулах мөнгө байхгүй. Мөнгөө авлигаар босгосон гэж харддаг. Гэтэл Г.Уянга гишүүний дэлгэсэн тэр мэдээлэлд тэр олон байрны худалдан авалт, борлуулалт нь Оюутолгойн гэрээ байгуулагдах бүү хэл, намайг Ерөнхий сайд болохоос өмнө хийгдэж байсан нь тодорхой харагддаг. Үүнийг хар даа. Тийм байгаа биз дээ.

-Тэдний бизнес одоо ч үргэлжилсээр байгаа юу?

– Тийм. Амжилттай үргэлжилж байгаа. АНУ-д бизнес эрхлэхэд хөрөнгийн эх үүсвэр, хуульд нийцсэн үйл ажиллагаа хоёрыг онцгой анхаардаг. Тэр бүхэн нь асуудалгүй учраас бизнес нь үргэлжилж байгаа хэрэг.

-“Долоон байр” гэсэн тоонд нь та бас эгдүүцсэн байсан. Яагаад тэр вэ?

-Мэдэхгүй. Дордохын долоо болж харагдах ёстой юм уу, бүү мэд. “С.Баярын долоон байр” гээд байгаа нь борлуулсан байрны тоо бололтой юм. Гэтэл тэр нь долоо биш, ес гэсэн. Арай л билэгтэй тоо.Тиймээс мэдээлэл дутуу дэлгэгдсэн байна гэлтэй.

-Тэгэхээр хардлага нь худлаа ч, Г.Уянга гишүүний дэлгэсэн тэр мэдээлэл үнэн бодит мэдээлэл мөн үү ?

-АНУ-д бүртгэлийн төгөлдөршил хэдийнэ хийгдсэн учраас хөрөнгийн хөдөлгөөн ил тод байдаг. АНУ-ын үл хөдлөх хөрөнгийн бүртгэлийн албан ёсны сайтаас хуулсан тэр мэдээлэл нь бол үнэн бодит. Тийм мэдээлэл дэлгэсэнд буруу ч юу байх вэ. Нээлттэй нийгэмд байдаг л зүйл. Буруу нь юу гэхээр нууц юм гэнэт олоод, ил болгочихсон юм шиг аягласнаас гадна “Энэ бол С.Баярын байр. С.Баяр авлига авсан” гээд шууд гүтгээд унасанд байгаа юм. Тийм учраас л зарга хийгээд явдаггүй зарчмаа зөрчөөд энэ удаа хуулийн байгууллагаар шалгуулах хүсэлтээ гаргасан юм.

– Үл хөдлөх хөрөнгийн бүртгэлийн эдгээр баримтад таны охин Нандингаас гадна эхнэр, бусад хүүхдийн нэр байна. Бас монгол нэртэй олон компани ч байна. Энэ ямар учиртай юм бэ ?

– Миний хэдэн охид АНУ-д сурч байсан.Ээж нь ч тодорхой хугацаанд тэдэнтэй хамт байсан. Би ч дараа нь шинэ гэр бүлтэйгээ АНУ-д очиж, эмчлүүлж байсан. Тэнд байхдаа Нандингийн бизнест бид туслахыг хичээдэг. Бизнест нь оролцох биш, туслах гэж шүү. Би нарийн сайн мэдэхгүй ч үл хөдлөх хөрөнгийн бизнес олон онцлогтой. Гэхдээ бизнесийн суурь нь ойлгомжтой. Авсан байраа эзний ёсоор эзэмшин засаж сайжруулж байж зах зээлийн үнэлгээг нь дээшлүүлдэг. Хөндлөнгийн хүн хөлсөлвөл өртөг нэмэгдэнэ. Өөрийн хүн ядаж л сэтгэлээсээ хандана. Тиймээс “хүний нохой идэхээс, өөрийн хүн идсэн нь дээр”гэсэн зарчмаар л хандсан хэрэг. Гэхдээ энэ зарчим бизнесийн эхэн үед байсан. Охид маань ч сургуулиа төгсгөөд нутагтаа хэдийнэ ирсэн. Одоо бол Нандингийн бизнес нь тогтворжиж өргөжөөд, ах дүү, хамаатан садны нэрээр биш албан ёсны компанийн нэрээр бүртгэгдээд явдаг.

-Арав гаруй жил үргэлжилж байгаа бизнес яагаад гэнэт өнөөдөр ил болж, асуудал болоод босоод ирэв ээ. Та үүнийг юу гэж харж байгаа вэ, таны түрүүний ярьснаар ямар нэгэн салхи үлээж байгаа юм болов уу?

-Арав гаруй жил энд биш, АНУ-д өрнөж ирсэн бизнес. Нуугдаж биш, ил хийж байгаа ажил. Ил юм гээд түүнийгээ олноо зарлан тунхаглаад, гайхуулж сайрхаад явах хэрэг байх уу, байхгүй. Асуудал яагаад боссон, дуулианы салхи яагаад үлээсэн нь тодорхой. Асуудал миний найз, миний охинд байгаа юм биш . Тэд улс төрөөс хол улс учраас тэднийг Монголын улс төр хавийн салхи тоож үлээхгүй. Харин намайгаа бол тоосоор байна. Асуудал над дээр байгаа юм. Би муухай харагдах ёстой. Найз нь мөнгөтэй. Охин нь гаднын иргэн. Өөрөө бол шуналтай, авлигад идэгдсэн гэх маягаар адгийн амьтан болж харагдах ёстой байсан юм биз дээ.

-Асуудал танай охин, танай найз нарт байхгүй гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой. Таныг тэр бизнест нь оролцдог байх гэх хардлага л яваад байлаа. Их хэмжээний авлига авч тийм хэмжээний үл хөдлөх хөрөнгө худалдан авсан байх гэж. Гэтэл та таг дуугүй яваад байсан нь олон нийтэд бүр ч эргэлзээ, сэжиг төрөөд эхэлсэн байх. Та энэ баримтуудаа дэлгээд, хэн ч ойлготол ярих нь яасан юм бэ?

– Хуулийн байгууллагаар шалгуулж байгаа хүн элдэв юм яриад явдаг хууль, журам байхгүй. Сая би баримт сэлт харуулж байгаад ярьдгаа ярилаа. Дээр нь нэг, хоёр зүйл нэмээд хэлчихье. Аливаад эрүүл ухааны гаргалгаа гэж бас байдаг. Тэр талаас нь бас бодоод үз л дээ.

Нэгд, намайг Оюутолгойн төслөөс мөнгө хуссан гэж гэрээ байгуулсан өдрөөс л харддаг байсан. Сүүлдээ бүр ил задгай ярьдаг, гүтгэдэг болсон. Гэтэл тэр төслөөс мөнгө хусах боломжтой юу? Оюутолгойн гэрээ манай Засгийн газартай байгуулсан дэлхийн тэр том компани бол паблик компани. Сая сая доллар байтугай хэдэн центээ хоргол тоолж байгаа юм шиг бүртгээд олон мянган хувьцаа эзэмшигчдэдээ тогтмол тайлагнадаг газар. Мань мэтийн жудагт итгэхгүй байлаа гэхэд тэдний журманд эргэлзэх юм байхгүй. Бидэнд тал тохой татаж, ханцуйнд маань юм хум шургуулсан байвал шууд л шүүх, шорон болоод явчихдаг нээлттэй, ардчилсан журамтай улс гүрнүүд тэр компанийн ард нь ярайгаад байж байна.

Хоёрт, хэрэв би энэ журмыг нь яаж ийж аргалаад Оюутолгойн төслөөс мөнгө хусах дайны ухаан сийлсэн хүн юм бол тэр олсон мөнгөө ил, задгай долоон байр болгоод, авгай хүүхдийнхээ нэр дээр улаан цайн бүртгүүлээд сууж байх мулгуу амьтан би мөн үү . Хусах ухаан гаргасан шигээ хураах ухаанаа олох байсан байлгүй дээ , тийм үү.

-Оюутолгойгоос авлига аваагүй гэдгээ итгэтэл хариулж байгаа шигээ 2008 оны долдугаар сарын 1-ний хэрэг явдалд буруугүй гэдгээ та бас тэгж хариулж чадах уу. Эцэстээ энэ өдрийн үйл явдлын гол захиалагч нь таныг л байсан мэтээр ярих болж. Гэтэл та бас л таг дуугүй , цаг нь болохоор үнэн нь тодорно гээд л явах юм.

-Чадна, чадахгүйг би өөрөө шүүхгүй. Би харин энэ өдрийн үйл явдал дээр ганц л зүйл хэлж чадна. Тэр нь үнэнийг өөрийнхөө мэдэх хэмжээнд ярих. Энэ өдрийн үйл явдлын бүх үнэнийг дэлгэж ярих хэрэгтэй гэж боддог. Хэн нэгнийг буруутгах, зөвтгөх талаас нь биш, дахин ийм явдал гаргахгүй байх талаас нь ярих хэрэгтэй. Гэтэл олон асуудал ҮАБЗ-ийн хуралдааны төвшинд яригдсан байдаг. Тэдгээр нь бүгд нууцын зэрэглэлтэй байгаа. Тэрнийг нь задлаад яриад байх боломжгүй. Тэгэхдээ таг дуугүй яваад байсан гэвэл худлаа. Хэлдгээ бол хэлсээр л ирсэн. Харин хар, цагаан пиар хийгээгүй маань бол үнэн. Би бол пиар хийх ёсгүй сэдэв гэж боддог. Хаана хаанаа бодож явах ёстой том эмгэнэл, том сургамж байгаа юм.

-Тэр баримтуудыг, ҮАБЗ-ийн хуралдааныг улсын нууцаас гаргаж болохгүй юу. Тэгвэл их олон зүйлийн учир тайлагдана даа.

-Сэтгүүлч та нар асуудал болгоод хөөцөлд л дөө. Мань мэт үүнийг яриад явахаар нөгөөх л пиар, сонгуулийн сурталчилгаа, улс төржилт нь болж харагдах гээд байдаг талтай. Юу хэлэв гэж хүлээж авахаасаа хэн хэлэв гэж түлхдэг нь Монголын улс төрийн өнөөгийн онцлог юм даа.

-Монголын улс төр гэснээс дахиад асууя, танаас.Та улс төрд эргэж нэг орохсон, тэрнийг нь ингээд, энийг нь тэгээд шийдчих юмсан гэж огт бодохоо болсон гэвэл хүн итгэхгүй байх. Тийм бодол орж ирдэг биз дээ. Нэг орвол гарч болдоггүй орчин гээ биз дээ энэ улс төрийг ?

-Эхэнд тавьсан пянзаа дахин гаргаад л… Би хэлсэн ш дээ тоотой хэдэн зарчим надад байдаг тухай. Зарчмаа барихаас гадна тийм бодол, хүсэл надад үнэхээр байхгүй. Хүсэл зоригоос гадна хүч тэнхээ хэрэгтэй. Тэр нь ч алга. Улс төр гэдэг бол дурлаад байхаар амттай, амар хялбар ажил огт биш. Жинхнээсээ орвол хүний хамаг байдгийг ховх сорчихдог орчин. Нөгөөтэйгүүр, би эргээд орлоо гэж хийсвэрлэн бодвол сум, дүүргийн депутат болж үзнэ гэж явахгүй нь лавтай. Өмнө нь барилдаж явсан жин энэ тэрээ бодвол би дээд зиндаанд л үзэх болно . Гэтэл тэрний шалгуур нь дэндүү өндөр. Нэгд, баахан хагалуулсан, хүчтэй эмээр тордуулсан учраас миний бие бүтэн биш . Дээд оргил гэдэг бол ямар эмнэлгийн тасаг биш, тэнд эрүүл хүн хүрэх ёстой . Хоёрт, баахан баалуулсан, гүтгүүлсэн учраас миний нэр бүтэн биш . “Долоон байр, долоон сарын нэгэн, таван хүний амь, таван төгөлдөршил…” гээд олон сэдвээр намайг элдэвлэдэг. Тэр болгоныг тайлбарлаж учирлаад л, хэнхэдгээ дэлдээд л, хамаг байдгаа тоочоод, гүйгээд байх хүсэл алга. Цаг хугацаа гэж нэг юм бий. Хэзээ ч юм тэр л бүхнийг шүүнэ, таслан шийдвэрлэнэ биз, Отгонбаяр аа. Гуравт, бид мэтээс одоо шинэ юм гарахгүй. Зөв гэнэ үү, буруу гэнэ үү бид хийдгээ хийсэн. Одоо шинэ үе гарч ирэх ёстой. Гэхдээ “Пепси” мэтхэнийг сонгосон, яагаа ч үгүй байтлаа пээдийгээд ирсэн шинэ үе биш . Шинэ мэдлэг боловсролтой, шинэ ёс суртахуунтай, шинэ эрч хүчтэй шинэ үе. Бие нь ч, нэр нь ч бүтэн тийм л шинэ үеийн цаг нь хэдийнэ болсон  гэж боддог.

-Гэхдээ л таныг сэтгэлдээ нэг л гунигтай, гутруу байгаа юм шиг мэдээллүүд гараад байдаг. “Цаг нь ирсэн” гэснээс түрүүчийн ярилцлагаа би “С.Баярын улстөрийн цаг одоо хэд болж байна вэ” гэсэн асуултаар дуусгах гэтэл та “Дараа хариулна” гэсэн. Та одоо юу гэхсэн бол ?

-Миний хувьд ажил тарсан учир улс төрийн цагаа тайлаад тавьчихсан. Одоо хэдийнэ зогсчихсон байгаа биз. Оронд нь ахуйн цаг зүүж явна. Тэр маань ургах нарныг биш юмаа гэхэд, жаргах нарныг заах арай болоогүй биз гэж найдаж байна. Гуньж гутраад байх юм алга. Амьдрал үргэлжилж байна.