УИХ-ын бие даагчдын зєвлєлийн гишvvн Ц.Даваасvрэнтэй уулзаж цаг vеийн асуудлаар ярилцав. Бие даагч гишvvдийн хувьд 

Хєвсгєл аймагт томилолтоор ажиллаад ирсэн бєгєєд ирэх хаврын чуулганы бэлтгэл ажилдаа ороод явж байгаа гэв.

-УИХ дахь нам, эвслийн бvлгийн гишvvдээс илvvтэй бие даагчдын зєвлєлийн гурван гишvvн ойрын vед нэлээн идэвхтэй ажиллаж байна. Шинэ 2015 оны эхээр УИХ дахь бие даагчдын зєвлєлийн гишvvд шинэ нам байгуулах гэж байна гэж багагvй яригдсан. Тэр асуудал юу болсон бэ?

-Цахим ертєнцєєр бид­­нийг дэмжигчид болон бас эсэргvvцэгчдийн зvгээс ч тийм яриа нэлээн тараах шиг болсон. Энэ ч vvднээс єнгєрсєн нэгдvгээр сард мэргэжлийн судалгааны нэг байгууллага олон нийтийн дунд санал асуулга явуулсан байсан. Тэр судалгаагаар УИХ дахь бие даагчдын зєвлєл хамгийн єндєр рейтингтэй гарсан байсан. Жишээлбэл АН-аас нэг функт, МАН-аас таван функт илvv санал авч тэргvvлсэн байна лээ. Энэ байдлуудыг судалж vзсэн олон хvн “Та нар шинэ нам байгуулаач ээ, элсэж оръё” гэсэн санал ихээхэн тавьж байгаа юм. Гэхдээ бидний хувьд яг одоогоор шийдсэн зvйл байхгvй. Ингэлээ гээд єнєєдрийн тулгамдсан байдлаас гарах єєр гарц харагдахгvй бол сонголтоо хэзээ ч хийхийг vгvйсгэх аргагvй юм.Эцсийн эцэст монгол­­чууд бvгдээрээ ирээдvйдээ итгэлтэй амьдардаг нийгэмд амьдрах эрхтэй шvv дээ. Гэтэл єнєєдрийн хувьд нийгэм тэр чигээрээ цєхрєл, итгэл эвдэрсэн байдалтай амьдарсан болж байна л даа.Тэгэхээр Монголын нийгэмд vvсээд байгаа энэ тэгш бус хуваарилалт, шударга бус явдал, тодорхой хvлээлт vvсгэсэн асуудлуудыг нэг тийш болгох эрх ашгийн vvднээс улстєрийн гурав дахь хvчнийг хvчтэй vгvйлж, нэхэж байгаагаас ийм яриа гарч, тодорхой саналууд дэвшvvлж байна гэж ойлгож байгаа.

Ялангуяа манай хєд­єєгийн иргэд энэ талаар асууж, лавлаж зарим нь бvр шаардаж байна лээ. Манай Хєвсгєлийн сонгогчид “За чи, энэ хоёр том намын аль нэг рvv нь оров оо, тэгвэл єєрийгєє Титаник руу vсэрлээ л гэж ойлгоорой. Энэ хоёр нам єнгєрч байгаа шvv” гэж хатуухан хэлж байсан. Товчхондоо манай иргэдийн олонх нь энэ хоёр намыг живж байгаа онгоцтой зvйрлэж байна л даа. Ер нь бол энэ хоёрт vнэхээр ард иргэд цєхєрчихсєн юм билээ. Одоо юу ч гэж худлаа амлаж, сайхан ирээдvй амлаад энэ намуудад дахиж итгэхгvй болсон байна. Бvр єнгєрсєн хорин хэдэн жил АН-ыг ёстой цээжээрээ хамгаалдаг байсан жинхэнэ улаан хамгаалагч гэмээр хvн хvртэл “Єє одоо ах нь энэ намд ерєєсєє итгэхээ больсон. Одоо ер нь нам гэж гvйхгvй” гээд толгой сэгсрээд сууж байхтай ч тааралдаж л явлаа. Тэгэхээр манай иргэдийн тодорхой хэсэг нь нам гэж туйлширч гvйгээд байхаа больсон байна. Ер нь заавал улстєрийн намаар хуваагдаж бvхнийг хайрцаглаад байх нь явцгvй болчихлоо шvv дээ.

-Энэ бvхнээс ер нь нийгмийн хандлага улстєрийн аливаа нам, хvчнээс залхаж байгаа нь ажиглагдаж байна. Гэтэл нам дотроо шударга шvvмжлэл єрнvvлж дарга нараа, эрх баригчдыг шvvмжилсэн болгон ад vзэгдэж, улстєрчийн хувьд ямар ч ирээдvйгээ болдог vзэгдэл амь бєхтэй зууралдсаар байна. Энэ байдлаас гарах гарц харагдах юм уу? 

-За яах вэ, дэлхийн улс орнуудыг харахад улстєрийн намгvй орон гэж байхгvй л дээ. Зvгээр балар гvн ойд амьдардаг хагас зэрлэг хvмvvст нам гэсэн ойлголт байхгvй нь тодорхой. Тэгэхээр хvн тєрєлхтний бодож олсон зам нь улстєрийн нам хvчнvvдэд Засгийн эрхийг ээлжлэн єгч улс орныхоо хувь заяаг даатгасаар ирсэн байна. Гэхдээ тэглээ гээд болохгvй байгааг нь бурхан шиг толгой дээрээ байнга залаад байна гэсэн vг биш юм. Хамгийн гол нь намыг ямар хvмvvс авч явж байна гэдэг нь гол асуудал шvv дээ. Миний хувьд хуучин байсан МАН-ын жирийн гишvvдийн vнэт зvйлийг єнєєдєр ч vнэлж, хvндэлж явдаг. Єнєєдрийн тухайд хэдхэн олигархын гарт орчихоод л улс орон, олон тvмний тєлєє явах зарчмаасаа хазайгаад байгаа юм л даа. Хэрвээ МАН маш том шинэчлэл хийж чадвал хамгийн том улстєрийн хvчин мєн. Харамсалтай нь тэр том шинэчлэлийг одоогоор хийх боломжгvй нь єдєр тутмынх нь vйл ажиллагаанаас харагдсаар л байна. Харин АН-ын тухайд яагаад ч энэ улс орныг олигтой авч явж чадахгvй нь тодорхой болчихсон. Учир нь эдийн засгийг элгээр нь хэвтvvлчихэнгvvтээ хоёр гараа єргєєд “За МАН-тай хамтарч Засгийн газраа байгуулахгvй бол vнэхээр яагаад ч чадахгvй боллоо” гэдгээ зарлаж, єнєєдєр ямархуу байдалтай явж байгааг Монголын ард тvмэн харж л байна шvv дээ. Гэтэл МАН ч бас 2008 онд “АН-тай нэгдэхгvй бол болохоо байлаа” гээд л С.Баяр стандарт бус Засгийн газар байгуулж байсан л даа. Ингэж хамтрахын цаана тухайн намуудын жинхэнэ vнэнч, итгэл vнэмшлээ насаараа дагаж мєрдєж яваа гишvvдийнхээ итгэл рvv ус цацаж, тэднийгээ гудамжинд хєєгєєд гаргачихаж байгаа юм. Зvгээр єнєєдєр МАНАН vvсгэсний хамгийн сайн тал нь Монголын ард тvмэн энэ хоёр намын жинхэнэ vнэн тєрхийг нь хаашаа ч бултах газаргvй болтол нь таньж мэдэрч байна. Монголын тєр єнєєдєр цєєнхийн эрх ашгийг улайран хамгаалж, ямар булхайтай шийдвэрvvд гаргаж байгаа нь Цагаан сарын битvvний орой луйврын шийд­­вэрvvдийг яаравчлан бат­­ласнаар тодорхой харагдлаа л даа. АН-д ч, МАН-д ч єнєєдрийн булхай луйврыг илчилж, зоригтой шvvмжилдэг шударга улстєрчид бий. Гэтэл Монголын тєрийн тогтолцоо маань цєєнхийн эрх ашгийг улайран хамгаалдаг аалзны торонд орооцолдчихоод яаж ч чадахгvй дороо дэвхцээд байгаа болохоор яаж ч чадахгvй байна. Єнєєдєр бид С.Баярцогтын асуудлыг хэдэн удаа гаргаж тавив. Эрх баригчид тvvнийг хэдэн удаа хаацайлан хамгаалаад гарч байна вэ. Гэхдээ бид хаврын чуулган эхлэнгvvт энэ нєхрийн асуудлыг дахин оруулж тавина.

-Тэгэхээр намын зvгээс ирэх дарамт, шахалт байдаггvй учир бие даагчид харьцангуй эрх чєлєєтэй гишvvд юм. Харин зарим vед хvчний харьцаа тэнцсэн тохиолдолд та гурвыг ятгах, янз бvрээр лоббидох байдал гардаг л байх даа? 

-Яг vнэндээ УИХ-ын 76 гишvvний ихэнх нь намынхаа удирдлага, шийдвэрээс арай єєр бодол санаатай явдаг юм шиг надад санагддаг. Тэглээ ч гэсэн нєгєє л намын эрх ашиг гэгчид яах аргагvй дєнгєлvvлчихээд чирэгдээд яваад байдаг. Єнгєрсєн дєрвєн жилийн хугацаанд би ч тийм л замыг туулж, сvvлдээ сонголтоо хийсэн. Би єєрийгєє Хєвсгєлийн ард тvмний тєлєєлєл гэдгийг намаас дээгvvр тавьж чадсан учраас ямар ч дарамт шахалт, ганцаардуулалтаас айлгvй сонголтоо хийсэн. Тэр vед гурван гишvvн МАХН-д орсон чинь зvв зvгээр явж байсан намайг хамаатуулаад намаас хєєчихсєн. Тухайн vед яагаад намайг хєєж байгаа юм гэсэн чинь “Харин тийм нэг ийм юм болчихлоо. Гэхдээ одоо ямар ч арга байхгvй” л гэсэн. Яг ийм дарамт єнєєдєр ч маш хvчтэй байгаа юм. Сая хамгийн сvvлд битvvний оройн тэр шийдвэрvvд гарахад ч АН-ын зарим гишvvнд их хvчтэй дарамт, шахалт ирсэн дуулдаж байна лээ. Єєрийнхєє хvсээгvй кнопоо дарж байгаа тэдгээр гишvvдийн хажууд бид гурав бол харьцангуй эрх чєлєєтэй л дээ. Саяхныг хvртэл сонгодог парламент буюу олонх, цєєнхийн харьцаатай байхад бид гурвын кноп зарим асуудлыг шийдвэрлэх боломжтой байсан нь vнэн. Нэг жишээ хэлэхэд саяхан Онцгой албан татварын хувийг тогтооход нэг ам.долларыг 1450-аар тогтоолоо шvv дээ. Єєрєєр хэлбэл архи, тамхи, спирт, тvлш, шатахуун оруулж ирдэг компаниудын хувьд Онцгой албан татвар тєлєхдєє жирийн бусад компаниуд шиг 1950-аар биш 1450-аар нэг ам. долларыг тооцож тооцоо хийх vнэхээр луйврын шинжтэй хуулийг оруулаад батлуулчихаж байгаа юм. Тэгэхэд би Тєсвийн байнгын хороон дарга байхдаа энэ хуулийг хоёр удаа буцааж байсан. Намайг байнгын хороон даргыг єгснєєс гурав хоногийн дараа энэ хуулийг дахин оруулж ирээд л хvчлээд баталчихсан. Тэгэхээр єнєєдрийн тєр, засаг яг хэний эрх ашгийг улайран хамгаалж, ичиж зовох юмгvй луйвар хийгээд байгаа нь маш тодорхой харагдаж байна шvv дээ. Иймэрхvv булхай луйврын шинжтэй олон асуудалд бид гурав хатуу байр сууринаас хандаж, нэг ёсондоо эд нарт гай болоод хаагаад суудаг л байсан. Харин одоо бол яах аргагvй МАНАН олонхиороо тvрээд бvх луйвар булхайгаа чєлєєтэй батлаад байх боломжтой болчихлоо л доо. Бид хоёр ч удаа Монголбанкны Н.Золжаргалыг огцруулах асуудлыг єргєн барьсан. Vндсэндээ ам.долларын ханшийг єсгєсєн явдал бол єнєєдрийн эдийн засгийн хямралын гол эх vvсвэр болсон юм шvv дээ. Яг vнэндээ ам.долларын хяналтгvй єсєлтєд Монголоос гадагш нь экспорт хийдэг хэдхэн том компанийн захиалга явж байхыг ч vгvйсгэж болохгvй. Тэдэнд ам.доллар єсєх тусам олох ашиг нь нэмэгдэнэ шvv дээ. Яагаад гэвэл ганцхан ам.долларын зєрvvгээс л 500 тєгрєг зvв зvгээр дансанд нь орж ирээд байхад хэн ийм ашгаас татгалзах вэ дээ, тийм биз. Тэгэхээр Монголбанкны ерєнхийлєгч Н.Золжаргал томоохон экспортлогч компаниудын халаасанд оржээ гэж хардах бvрэн vндэслэл байсан юм.

-Сvvлийн vед ялангуяа бие даагч гишvvдийг популистууд, популизм хийгээд байна гэж багагvй шvvмжлэх болоод байгаа. Та нар vнэхээр популизм хийгээд байгаа юм уу? 

-Тэрийг тэр нэр хоч єгєєд хэсэгхэн хvн л хэлэх байх даа. Популизм гэж маш их ярих болсон. Тэр ч байтугай тєрийн ордонд популизм гээчийнхээ тухай нээлттэй хэлэлцvvлэг ч хийж байх шиг. Гэтэл улс эх орон, ард тvмнийхээ эрх ашгийг єєрийнхєє єчvvхэн эрх ашгаас дээгvvр тавьсан хvмvvс нь популист болоод, цєєнх буюу єєрсдийнхєє эрх ашгийг улайран хамгаалж байгаа хvмvvс нь эх орончид болдог цаг юм байлгvй дээ. Гэхдээ ард тvмэн гэдэг тэнэг биш шvv дээ. Тэртэй тэргvй хэн нь бэ, хэн нь юу хийгээд явна гэдгийг аль эрт дvгнэж цэгнээд vнэлэлтээ хийчихсэн байгаа. Яах вэ популист ч гэнэ vv, юу ч гэсэн хамаагvй. Бид эд нарын хийгээд байгаа булхай, луйвартай хойшид ч чадлынхаа хэрээр тэмцэх л болно.

-Єнєєдєр УИХ-д албан ёсны сєрєг хvчний дуу хоолой vнэхээр vгvйлэгдэж эхэллээ. Хойшдоо энэ байдлаас гарах гарц харагдана уу?

-Ер нь их хэцvv болсон. АН-ын хувьд 1996 оны сонгуулиас л бизнесийн олигархиудын гарт орчихсон. Тэр vед яах аргагvй мєнгє дутсан юм шиг байгаа юм. Харин МАН бол 2000 оноос олигархи бvлэглэлд эрх мэдлээ алдсан. Одоо эд нарт улстєрийн намын vнэт зvйл, хувь улстєрчийн тууштай vзэл бодол гэж юм байхгvй. Харин бидний vед хувь хvний мєн чанарыг vнэлсэн шиг vнэлдэг байсан юм шvv. Єнєєдєр АН нь МАН-аас огт ялгагдах зvйлгvй хатуу гишvvнчлэлтэй коммунист нам болчихлоо л доо. Хэрвээ ардчилсан нам мєн л юм бол vзэл баримтлалаа ч эргэж харах цаг болчихсон. Одоо дэлхийд БНХАУ, Куба, Вьетнам улсуудын коммунист нам л ийм хатуу гишvvнчлэлтэй байгаа. Намын ийм хатуу гишvvнчлэлээр ард тvмнээ хоёр, гурав хуваачихаад сууж байгаа энэ тогтолцоог ч яаралтай эргэн харж єєрчилж шинэчлэхгvйгээр Монголын улстєр шинэчлэгдэхгvй. Ард тvмний амьдрал ч олигтой сайжрахгvй. Товчхондоо Монголын ардчилал мєнгєний ардчилал болчихлоо.

-Бие дааг­­чид мэд­ээлэл хийх болгондоо Оюу­толгойн асуудлыг ярь­даг. Яг хамгийн сvvлийн байд­­лаар Оюутолгойн асуудалд шинэ зvйл байна уу?

-Товчхондоо Оюу­­толгойгоос олигтой юм харалтгvй болсон. Бид Рио Тинтогийн олж байгаа 10 тєгрєгийн ашгаас 50 мєнгє л авсан болж байгаа. Оюутолгойн асуудлыг эхнээс Б.Бат-Эрдэнэ аварга Фортуна Н.Батбаяр, Д.Ганхуяг, УИХ-ын дарга З.Энхболд, Ш.Сайхансамбуу гээд зургаа, долоон гишvvн л эсэргvvцэж байсан юм. Гэтэл ихэнх нь замын дундаас vзэл бодлоо гайхмаар єєрчилсєн. Харин Б.Бат-Эрдэнэ аварга л vзэл бодолдоо тууштай зогсож байх шиг байгаа юм.

Єнгєрсєн жил Оюутолгой хоёр их наядын борлуулалт хийсэн бол Монгол Улсын тєсєвт 100 хvрэхгvй тэрбум тєгрєг тєлсєн байсан. Тооцоо ёсоор 160 орчим тэрбум тєгрєг тєлсєн гэгдэж байгаа ч 60 гаруй тэрбумыг нь єрєндєє суутгаад л 100 хvрэхгvй тэрбум тєвлєрvvлсэн дуулдаж байсан. Рио Тинтогийн олж байгаа 10 тєгрєгийн ашгаас 50 мєнгє л авч байгаа хэрнээ ичих ч vгvй “Монголын талд 53 хувийн ашигтай гэрээ байгуулсан” гэж єнєєдєр улайм цайм мэлзээд байсан этгээдийг УИХ нь цээжээрээ хамгаалсаар л байна. Одоо бол С.Баярцогт аргагvйн эрхэнд vнэнд гvйцэгдчихлээ шvv дээ. Оюутолгой энэ жил 3.9 их наядын борлуулалт хийнэ. Гэтэл татварт тооцогдох дvн нь 320 тэрбум байгаа. Энэ нь 10 хувьд нь ч хvрэхгvй. Гэтэл vvнийхээ талыг нь єрєндєє єгнє. Яагаад гэвэл єєрийнхєє баялгийн 34 хувийг єндєр vнээр зээлээд авчихсан. Ийм л гэрээ хийсэн этгээдvvд єнєєдєр ямар ч гэм шийтгэл хvлээхгvй сайд, дарга хийгээд л явж байна. Гэтэл Оюутолгойгоос дєрєв дахин бага баялагтай Эрдэнэт єнєєдєр 100 мянган хvнтэй хотыг тэжээгээд, Монголын эдийн засагт ямар vvрэгтэй оролцож байгааг л бодоод vзээрэй. Эрдэнэт нєєц ашигласны татвар буюу роялти 18 хувийг тєлж байгаа. Харин Оюутолгой тавхан хувиа хэл амгvй шиг тєлєхгvй л байгаа шvv дээ. Ийм гэрээ байгуулчихаад ичихгvй яваад байгаа хvмvvсийг яах ёстойг vнэхээр сайн ойлгохгvй л байна. Эд нар єнєєдєр гарцаагvй vнэнд гvйцэгдэхээрээ “Оюутолгой шууд бусаар маш их єгєєж єгч байгаа” гэж мэлзэж эхлээд байна.

-Сая ер нь Гацууртын ордыг юу болгочихов оо?

-Товчхондоо маш муухай луйвар хийсэн. Эхлээд урт нэртэй хуулийн vйлчлэх хvрээнээс гаргахын тулд стратегийн ордод хамруулна, 20 хувийг нь Монголын тєр авна гээд оруулаад ирсэн. Дараа нь нєгєє 20 хувиа нєєц ашигласны тєлбєр таван хувиар солино гэчихэж байгаа юм. Vндсэндээ энэ таван хувь гээд байгаа нь нэг хувь ч болж болох луйвар явж байгаа байхгvй юу. Vгvй ер нь Монголын УИХ-ын гишvvд яаж тэгж гадныхны эрх ашгийг vхэлдэн хамгаалаад байгааг vнэхээр яаж ч бодоод ойлгохгvй байна. Ийм хvмvvсийг 2016 оны сонгуулиар бараа сураггvй болгооч ээ гэж ард тvмнийхээ оюунд найдах л vлдэж байна. Vнэхээр энэ улс орон орших уу, эс орших уу гэдэг салаа замын vзvvрт ирчихээд байна.

Эх сурвалж: