Хятадын шоронд хар тамхины хэргээр ял эдлэж байгаад хоригдол солилцооны дагуу эх орондоо ирсэн эгч дүүсийн тухай та сонсож байсан байх. Эгч нь Хятадын шоронд байхдаа шоконд орж, бие нь эрс муудсаар байгаад эх орондоо ирээд бурхан болсон юм. Харин дүү нь эмэгтэйчүүдийн шоронд ял эдлэж буй. Бид түүнтэй ярилцлаа. Монголчууд таван цаас олохын тулд амь нас, эрүүл мэндээ золиосолж байгаа нь харамсалтай… 

Яг яагаад та хар тамхины хэрэгт холбогдчихсон юм бэ?

 Би  өнгөрөгч 2006 онд Үйлдвэр урлалын дээд сургуулийн хоёрдугаар дамжаанд суралцдаг байсан. Нэг өдөр эгч маань над руу утсаар холбогдож “Бээжинд хүрээд ирээч. Жимс ногоо зөөвөрлөе” гэж хэлдэг юм байна. Эгчтэйгээ утсаар ярьсны дараа би шууд галт тэрэгний тасалбар аваад Бээжин явахаар шийдсэн. Өмнөд хөрш рүү явахын орой ээж аавынхаа гэрт очоод нэг настай охиноо үлдээгээд гарлаа. Тэр үед ийм урт хугацаанд охиныгоо орхиод явж байна гэж даанч бодоогүй.  Би Замын-Үүдийн хилийн боомтоор нэвтэрч БНХАУ-ын Эрээн хотод очсон. Өглөөний автобусаар Бээжин рүү хөдөлсөн. Миний суусан автобус шөнийн 02.00 цагт  Бээжинд очиход эгч маань нэг найзын хамт тоссон. Миний хувьд анх удаагаа Бээжин хотыг үзэж байгаа минь тэр. Үнэхээр хар тамхи зөөвөрлөхөөр явж байгаагаа мэдээгүй. Эгч надад хэлэхдээ “Эмийн ургамал хүнд аваачиж өгнө” л гэсэн. Эгчдээ тус дэм болоод сургалтын төлбөрөө олчих юм бол болох нь тэр л гэж бодож явлаа. Бээжинд очсон шөнө нэгэн зочид буудалд ирсэн. Тэр буудлаасаа үүрийн 04.00 цагт гарч галт тэрэгний буудал орсон. Хятадын нийтийн галт тэргээр хоёр өдөр явж Гумяан хотод ирээд л гар тээшээ бариад нойлын өрөө рүү явж байтал гэнэт хоёр цагдаа хүрч ирээд гавлаад авсан. Тэр үед,   хэдхэн минутад л хар тамхи тээвэрлэж яваагаа мэдсэн. Маш их цочирдолд орж юу болоод байгааг үнэндээ мэдрээгүй. Тийм сөхөө ч байгаагүй. Аймшигтай санагдсан.

Хэдэн грамм хар тамхи гарч ирсэн юм бэ?

-Гар тээшснээс 510 грамм хар тамхи гарч ирсэн юм билээ. Баригдсаны дараа цагдаа нар эгч бид хоёрын гар тээшнээс цагаан нунтаг бодис гаргаж ирээд үзүүлсэн. Тэд хэлэхдээ “Энэ бол хар тамхи байна” гэж хэлсэн. Үнэхээр ухаан санаа балартсан.

-Эгчээр чинь  хар тамхи зөөвөрлүүлсэн хүн хэдэн төгрөг өгнө гэж амласан юм бол?

-Огт мэдэхгүй. Эгч л мэдэж байсан.

-Эгч нь жимс хэдэн төгрөгт зөөдөг байсан юм бол?

-Эгч уг нь Эрээн-Улаанбаатарын хооронд жимс зөөдөг байсан юм билээ. Гэтэл Бээжинд амьдардаг найз нь “Бээжингээс илүү хямд жимс зөөхөд тань туслая” гэж хэлээд дуудсан байдаг юм.

– Цагдаа нарт баригдаад л Хятадын мөрдөнд шууд очсон уу. Эгч тань тамхи зөөвөрлөж яваагаа огт хэлээгүй юу?

-Хар тамхи зөөвөрлөж яваагаа мэдэж байсан бол бид хоёр тийм тайван явахгүй байсан шүү дээ. Яг Хятадын цагдаад гавлагдах үедээ л хууль бус зүйлд орооцолдож дээ гэх бодол зурасхийсэн. Баривчлагдаад л эгч бид хоёр  салсан. Тэр өдрөөс хойш таван жил уулзаагүй.

-Мөрдөн байцаагчдаа өмгөөлөгчөөрөө дамжуулан мэдүүлэг өгөхдөө санамсаргүй явж байгаад хэрэгт орсон гэдгээ хэлсэн үү?

–2007 оны дөрөвдүгээр сарын 11-нд шүүх хурал болсон. Түүнээс өмнө нэг ч удаа өмгөөлөгч гэж хүнтэй уулзаагүй. Шүүх хурал болсон хотын шүүхээс хурал товлогдсон өдөр л  эгч бид хоёрт тус бүрт нь нэг өмгөөлөгч өгсөн. Харин орчуулагч хоёр удаа мөрдөн байцаагчийг мэдүүлэг авах үед орчуулга хийж өгсөн санагдаж байна.  Би анхнаасаа л хар тамхи тээвэрлэж яваагаа мэдээгүй учраас мөрдөн байцаагчийг хар тамхины тухай  асуухад нь “Мэдэхгүй” гэдэг хариултыг л өгч байлаа. Орчуулагч “Та хоёр хар тамхи тээвэрлэж явсан юм байна. Та хоёрыг хар гэрт хорино. Ял өгнө” гэж мөрдөн байцаагчийн үгийг орчуулж хэлж өгсөн. Жил хоёр сарын хугацаанд гурван удаа мэдүүлэг авсан.

-Залхаах ч юм уу. Хэрэг хүлээлгэх гэж тулгах юм уу?

-Хоригдож байхад  өглөө 06.00 цагаас орой 20.00 цаг хүртэл хана руу харуулаад суулгачихдаг байсан. Огт хөдөлгөөнгүй. Хэрэв зөвшөөрөлгүй хөдөлгөөн хийвэл муухай хашиграна. Бүтэн өдрийн турш хэнтэй ч юу ч ярихгүй зөвхөн хана ширтээд огт хөдөлгөөнгүй сууна гэдэг  маш хүнд. Залхаан цээрлүүлнэ гэдэг нь тэр юм байлгүй.

-Шүүх хурлын процесс нь яаж явагдав. Өмгөөлөгчтэй шүүх хуралд орсон уу?

-Шүүх хурал 2008 оны дөрөвдүгээр сарын 11-нд болсон. Бид өмгөөлөгч, орчуулагч хоёртой оролцсон. Шүүгч орчуулагчаар дамжуулан хэлэхдээ” Та хоёр хар тамхи тээвэрлэж явсан байна. Б.Цэвэлмааг бүх насаар нь хорих ял оногдууллаа. Чамд 15 жилийн ял оноолоо” гэж тогтоол уншсан. Түүнээс биш надаас учир шалтгааныг огт тодруулаагүй. Орчуулагч нь ч юу хэлж байгаа нь ойлгогдоогүй. Бид хоёрт давж заалдах эрх бий ч гэж мэдээгүй.

-Тогтоол уншихын өмнө шүүгч таныг өөрийгөө өмгөөлөх үг хэлүүлээгүй юу?

-Үг хэлэх боломж гараагүй. Хэлсэн ч хэн ч ойлгохгүй байсан.

-Хөх хотын хориход хэзээ ирсэн юм бэ?

-Кумины нэгдүгээр хориход жил гаруй хугацаанд хоригдож байгаад Хөх хотын мянга гаруй хоригдолтой хорих ангид ирсэн. Өрөөндөө 10-16 хүн байрладаг. Тэнд таван жил хоригдохдоо өдөр бүр 06.00 цагаас орой 20.00 цаг хүртэл ажиллана. Өдөр нь нэг цаг хооллоно.  Оёдлын цехэд өдөрт 100 өмд оёх нормтой. Хэрэв нормоо биелүүлэхгүй бол илүү цаг ажиллуулна. Бүтэн сайн өдөр амардаг байлаа. Ингээд л нэг мэдэхэд Хятадын шоронд таван жилийг өнгөрөөсөн. Хоригдох хугацаанд эгчийн маань бие эрс муудаж тариагаар л амьдарч байсан гэж хэлж болно. Ерөөсөө хятадын өмнө зүгийн хорихоос Өвөрмонголд ирэхдээ л сэтгэлзүйн хүнд шоконд орсон. Хоолноос гараад огт юм ярихаа больсон. Бүр 65-33 килограм болтлоо турсан.  Эгчийн биеийг нь муудахаар  хорих ангийн даргад нь хандаж өргөдөл бичиж өгөөд уулздаг байсан. Эгч надтай уулзаж байгаагаа ч мэдэхгүй ухаан санаа нь балартсан юу ч ойлгохгүй байсан. Эгчийн минь бие өдөр ирэх тутам муудсаар л байсан.

– Ар гэрийхэнтэйгээ уулзах боломж хэр байв?

–Хөх хотын хорих лагерт ирснээс хойш аав ээжтэйгээ жилд нэг удаа 30 минут уулзсан. Гумяанд 15 жилийн хорих ял шүүхээс сонсоод сууж байхдаа хэзээ ч дахин  охинынхоо, настай ээж, аавынхаа царайг харахгүй нь дээ гэж бодож байлаа. Аз таарч Хөх хотын шоронд ирсэн.

-Хөх хотын хориход зодох гэдэг ч юм уу дарамт байх уу. Хорих ангийн нөхцөл байдал нь ямар юм бэ?

-Маш хүнд. Чанга байсан. Барьж аваад зодохгүй ч сэтгэлзүйн хувьд маш их дарамталдаг байсан. Байнга ширүүн муухай харцтай нүүр тулгарна. Хажуугаар гарахдаа хянагч санамсаргүй царайлаал хөл дээр гишгэнэ, чимхэнэ. Муухай харахыг үзүүлж өгнө дөө. Хоолны хувьд будаа ногоогоор хооллодог.  Ер нь эрүүл мэндээрээ маш их хохирсон. Шоронд байхад ханиад хүрлээ гэхэд ямар ч тариа хийж байгааг нь мэдэгдэхгүй. Өглөө хонхны дуугаар сэрнэ. Албан хаагчидтай нь шилний цаанаас харьцана. Хоёр давхар модон ортой. Хятадын цагаар зурагт үзүүлнэ. 15 хоног амруулна. Амралтын бус өдрөөр орон дээрээ ч сууж болохгүй. 12-13 цагийн хооронд хооллоно.

Эмчийн үзлэгт хамруулах уу.Усанд оруулах уу?

-Усанд бол оруулна. Эмчийн үзлэгт хамруулна. Гэхдээ ханиад хүрлээ гэхэд тэс өөр эмчилгээ хийнэ. Маш хүнд. Өвчнийг маань бүр даамжруулах эмчилгээ хийж байгаа юм шиг л санагддаг байлаа.

-Хөх хотод ирээд эгчтэйгээ уулзсан уу?

-Эгчийгээ нас барах хүртэл ярилцах боломж гараагүй. Би“Та яагаад хар тамхины наймаачидтай холбогдсон юм бэ. Яагаад заавал ийм замыг сонгосон юм бэ” гэж олон асуултыг асуухыг хүссэн боловч үнэндээ эгчтэйгээ уулзаж ярилцах боломж гараагүй. Эгч маань шүүхээс бүх насаараа хорих ял авснаа сонсоод л шокийн байдлаасаа гарч чадахгүй явсаар өөд болсон. Хөх хотод шоронд байхад нь ээж аав очиж уулзах үед  ч таниагүй гэсэн. Ухаан санаа нь огт хэвийн бус болчихсон. Хаяа нэг би уулзах зөвшөөрөл аваад очихоор гөлрөөд юу ч ярихгүй байсан. Ер нь бол хэнтэй ч юу ч ярихгүй.  Хятадууд олон жилийн хорих ялтай, эсвэл бүх насаар нь хоригдох хүмүүжигч нартаа янз бүрийн эмчилгээ хийж ухаан санааг нь муутгадаг юм болов уу гэх бодол төрж байлаа. Чийг, ус, хоол унд ч эгчийн биеийг муудахад их л нөлөөлсөн байх. Анх эрүүл саруул 65 кг байсан тураалдаа орсон. Монголд ирэхдээ 33 кг болтлоо турсан. Гуурсаар жил гаруй хугацаанд хооллосон.

-Хоригдож байхдаа юу бодогдож байсан бэ?

-Хэзээ ч Хятадын шоронгоос гарахгүй байх гэж бодож байлаа.

-Эгчийн тань бие муудаад л Монгол руугаа ирэх боломж гарсан уу?

Тийм. Бид хоёр өдөр бүр өргөдөл бичдэг байлаа. Ээж, аав хоёр минь чөмгөө дундартал явж байж бид хоёрыг Монголынхоо хорих руу шилжүүлж авсан. Монголынхоо төр засагт баярлалаа гэж хэлмээр санагдаж байна. 2011 оны арваннэгдүгээр сарын 19-ны орой 18.00 цагт Монголдоо ирээд эмэгтэйчүүдийн хорих анги рүү хүргэгдэж очсон. Тэгээд л орой 21.00 цагийн үед гэрийнхэнтэйгээ уулзах боломж гарсан л даа. Охиныгоо би  2006 онд  дөнгөж ой хүрч мөлхөдөг байхад нь орхиод явсан болохоор танихгүй байх гэж бодсон. Хорихын эмнэлгийн хаалга онгойготод хамгийн түрүүнд охин орж ирсэн. Охин минь намайг “Ээжээ” гэж дуудаад л тэврээд авсан.  Намайг байхгүй байхад аав, ээж хоёр минь миний зургийг үзүүлээд л “Ээж нь гадаадад ажил хийж байгаа. Удахгүй ирнэ. Ээж нь энэ бэлгийг явууллаа” гээд л бэлэг өгдөг байсан гэнэ лээ. / Уйлав/ Монголд ирээд гуравдугаар сард шүүх хурал болж  15 жилээс 4 жил хассан.

Тэнд Монголчууд хэр олон байсан бол?

Хөх хотын шоронд дөрвөн Монгол байсан. Нэг нь жирэмсэн байсан учраас нутаг буцсан юм билээ.

Яг одоо ямар бодол төрж байна?

Эрх чөлөөтэй болчихоор болно доо. Амьдралыг ухаарсан. Хүн амьдралдаа ингэвэл алддаг юм байна. Ийм зүйлээс болгоомжлох ёстой юм байна гэдгээ ухамсарласан. Эх орондоо ирсэн минь л хамгаас гоё байна. / Уйлав/

У.Сэргэлэн