Тулгар төр байгуулагдсаны 2222 жил, Их Монгол Улсын 807 жил, Тусгаар тогтнолын 102 жил, Ардын хувьсгалын 92 жилийн ойн баярт Монгол Улсын өсөх идэр начин цолтой барилдаж, үзүүр түрүү булаалдан өдгөө Монгол Улсын гарьд цол хүртсэн Б.Гончигдамбатай ярилцлаа.

Завхан аймгийн Их-уул сумын харьяат тэрбээр “Хөтөл-цемент шохой” ХК-ийн бөх бөгөөд нутгийнхаа 90 жилийн ойн өмнө Монгол Улсын гарьд хэмээх эрхэм хүндтэй цол хүртсэн юм.

-Баярлалаа. Жил жилийн наадам өөрийн онцлогтой сайхан болдог. Энэ удаа ч мөн л сайхан, өргөн дэлгэр болж, өндөрлөлөө. Миний хувьд сүүлийн хэдэн жил цолоо ахиулах зорилготойгоор байн­га бэлтгэлээ хийж ир­сэн. Түүнийхээ үр дүнг үзсэндээ сэтгэгдэл тун өндөр байгаа шүү.

-Учиргүй яарч, шуурхай барилдаагүй ээ. Би угаасаа золгож барилдах сонирхол тун  багатай. Гэхдээ даваа ахих бүрт өөрийн болом­жоороо барилдсан гэж бодож байгаа.

Мэдээж амжилтаа ахиу­лахын зэрэг­­цээ наадам­чин олноо хүндэтгэж, сайхан барилдаан үзүүлэхийг хи­чээж л байлаа. Гурвын даваанаас эхлэн өрсөлдөгчид улам хүчтэй болж, би ч мэхээ бодож, хичээж барилдсан.

-Өөртөө итгэлтэй байсан.Ойролцоо унасан ч давсан гэдгээ мэдсэн. Ер нь барил­даж байгаа бөхчүүд унасан давснаа  мэддэг, мэдэр­дэг.

-Тухайн үеийн барилдаан чухам ямар болох байсныг сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ хэдийн даваанд барилдаж байгаагаасаа хамаараад барил­даан өөр болох магад­лалтай. Г.Эрхэмбаяр авар­гын хувьд сүүлийн жилүүдэд бэлтгэлээ сайн базаасаар ирсэн.

Бөхийн бүхий л барилдаануудад оролцдог, гайхалтай. Тийм­дээ ч энэ удаа өөрийгөө олон түмэнд таниулж, ард түмний бөх гэдгээ харуулж, тодорч чадлаа.

-Баяр наадамдаа л сайн барилдахсан гэж байснаас яг Г.Эрхэмбаяр аваргатай үзүүр түрүүнд үлдээд барилдана гэж бодож байгаагүй юм байна.

-Өдөржин барилдсан учраас цуцалгүй яах вэ. Гэхдээ учраа бөх ч ялгаагүй цуцдаг. Тиймээс хэн хэн нь л адилхан байсан байх.

-Би анх 2003 оноос Алдар нийгэмлэгт чөлөөт бөхөөр барилдахаар дугуйланд орж, бэлтгэл хийж эхэлсэн. Миний анхны багш МУГТ ах дүү Ц.Цогтбаяр, Ц.Хосбаяр нар. Чөлөөт бөхийн “А” үсгийг зааж, 3-4 жил бэлтгэлийг маань ягштал хийлгэж, хичээл заасан.

Түүнийхээ дараа үндэсний бөхөөр хичээллэж, ногоон дэвжээнээ хөл тавьж, Бөхийн өргөөнд томчуудын аманд гарч байсан даа. Багш нарынхаа буянаар л зүлэг ногоон дэвжээнээ өдий зэрэгтэй яваа хүн шүү дээ би.

-Тэгэлгүй яах вэ. Хүүхэд байхдаа барилдах дуртай байсан. Ер нь Монгол хүүхэд бүр л багадаа барилдаанч байдаг байх. Тэр дундаа хөдөө өссөн хөвгүүд бол байнга л ноцолдож явна шүү дээ. Гэхдээ барилдаан гэж учиргүй сайн мэдэхгүй болохоор байнга шахам хүүхдийн хувцас урж, тасдлаа гэдэг хэл аманд орчихдог байсан.

-Тиймээ. Зэмлүүлнэ. Айлын хүүхдийн хувцас урчихаар аав, ээжийн минь чих их л халууцдаг байсан байх даа.

-Анх тийм ч таатай хандаагүй шүү. Сүүлийн жилүүдэд л гайгүй болж, дасч байх шиг байна. Анзаараад байх нь ээ, хүний ижий, аав хүүхдээ дэргэдээ л байлгахыг боддог шиг байгаа юм. Тэгээд ч ноцолдож байгаад бэртэж, гэмтэнэ гээд дургүй байсан.

-Манай аавыг Батнасан, ээжийг Оюун гэдэг. Ижий, аав хоёр маань Завхан аймгийн Их-Уул сумын уугуул. Би чинь айлын том хүү. Хоёр охин дүүтэй, хоёр эрэгтэй дүүтэй. Гэрийнхэн маань төрж, өссөн нутагтаа одоо ч сайхан амьдарч байгаа. Муу хүүгээ өдий зэрэгтэй өсгөж, хүмүүжүүлсэн аав, ээждээ л баярлаж явна. Тэднийхээ үргэлжлэл болж би ч өрхийн тэргүүн болон эхнэр, охинтойгоо амьдарч байгаа.

-Манай аав, ээжийн хэнийх нь ч талд барилддаг хүн байгаагүй. Гэхдээ манай Их-Уул сум улсын цолтой бөхөөрөө Монголдоо толгой цохьдог юм шүү. Эхний гуравт багтаж, Увс аймгийн Тэс сумтай л эн зэрэгцэнэ. Нутаг усны буян заяа гэж байдаг даа.

-Завхан аймгийн бөх хамгийн сүүлд 1942 онд Төрийн наадмын үзүүр, түрүү булаалдсан түүхтэй. Мөн 1994 онд Монгол Улсын гарьд цол хүртсэн Ц.Цэрэнпунцаг ах найм давсан.

Тэр жилийн наадамд 768 бөх барилдан, наймын даваанд гурван бөх үлдэж байсан түүхтэй. Харин өнөө жилийн наадмаар намайг үзүүрлэсэнд нутаг усныхан маань ихэд бэлэгшээж байгаа.

-Урьд нь С.Мөнхбат аваргатай барилдаад унаж байсан. Г.Эрхэмбаяр авар­гатай ч  барилдаж бай­сан. Нэгэн үеийн бөхчүүдтэй барилдаж бай­гаа болохоор хэн нь яаж барилдахыг гадарладаг болчихдог.

Тий­мээс болом­жийнхоо хэрээр зөв барил­дахыг хичээ­сэн. Багш нар, нутгийн ах нар ч ихийг зааж, зөвлөсөн. Ер нь барилдааны үед хамгийн гол нь зүйл өгсөн зөвлөгөөг сонсч, хүлээн авч хэрэгжүүлэх нь л маш чухал байдаг.

Ер нь аваргыг давах нь бөх хүний бахархал шүү дээ. Би барилдсан, давсан. Нэг үеийн аваргатай барилдаад давсан даа сэтгэл өндөр байгаа.

-Манай нутаг уул, ус тэгширсэн. Богд Очирваань хайрхан маань дүнхийж байдаг сайхан хангай. Бид чинь Очирваань хайрхандаа сүслэн залбирч, уулынхаа ивээлд явцгаадаг хүмүүс.

Бөхчүүд маань ч ялгаагүй. Г.Эрхэмбаяр аваргын аав, ээж бүгд манай Баянхайрхан сумын уугуул хүмүүс. Тийм болохоор нутгийн аваргатайгаа үзүүр, түрүү булаалдсан гэж бодож байгаа.

Би наадмын бэлтгэлд гарахаас өмнө гээд өнгөрсөн хавар Хайрхандаа хэрэг болгон очиж, ууландаа гарч мөргөсөн.  Уг нь өнгөрсөн жил явъя гэж бодож байсан ч амжаагүй.

Тэгээд зургаагийн даваанд уначихаад “хэрвээ хайрхандаа очсон бол” гэж бодогдож, бас харуусал төрж  байлаа. Тийм болохоор тэрхүү сэтгэлээ цэгцлэхийн тулд очоод ирсэн.

-Наадмын өглөө тэгж сэтгэл хөдөлгөсөн ч юм уу, сонин содон зүйл ажиглагдаагүй ээ. Гэхдээ сүүлийн үед их сүсэгтэй болоод байгаа. Хаяахан ном уншуулчихаад л явж байдаг юм.

-Би өөрөө дуртай болохоор энэ жил ногоон дээлээр гоёчихсон. Харин дээлийн минь захыг завханчууд бүгдээрээ, нут­гийн зөвлөлийнхөн, ах нар, найз бөхчүүд гээд олон хүн мушгисан.

Мөн манай нутгийн зөв­лөлийнхөн, нутгаас төрсөн төрийн түшээд бүгд л сайн барилдаасай, улсын цолтон төрөөсэй гээд сэтгэлээсээ дэмжиж суусан. Тэднийхээ итгэлийг даагаад улсын наадмынхаа үзүүр түрүүнд үлдсэндээ баяртай байна.

Ер нь барилдаж буй бөхчүүдээ дэмжиж үзэж байгаа бүхий л хүн дээлийнх нь захыг мушгидаг гэж боддог. Намайг дэмжиж байна гэдэг нь дээлийн захыг мушгиж байгаа хэрэг. Тийм болохоор наадмын өдрүүдэд намайг дэмжиж байсан олон түмэн монголчууддаа чин сэтгэлээсээ талархаж байгаагаа илэрхийлье.

-Мэдээж цол ахиж байгаа болохоор мэдрэмж өөр байлгүй яах вэ. Начин болдог жил тавын даваанд А.Алтанхуяг арслантай барилдсан. 1024 бөхөөс аймгийн дөрвөн арслан тунаж үлдсэн юм.

Тэгээд А.Алтанхуягийг давж,  ул­сын цол авах хүсэл мөрөөдөл биелэн, начин цол хүртээд учиргүй баярласан. Үнд­сэндээ начин болоод сэтгэл их л амарсан.

Өнгөрсөн жил цолоо батлаад өсөх идэр начин цолтой барилдаад тавын даваанд тунасан. Харин энэ жил гарьд цол авлаа.

Монголчууд маань бөхчүүдээ хүндэлж ихэнхдээ цолоор нь дууддаг. Анх начин гэж дуудуулахад эвгүй санагдаад байдаг байсан. Сүүлдээ дассан л даа.

Харин энэ жил улсын цолтой байсан болохоор “гарьд” гэж дуудахад эвгүйрхэх зүйлгүй, гайгүй байна. /инээв/

-Манай аймгийн “Засагт хан” дэвжээний бөхчүүд “Сүүж” уулын амралтад бэлтгэлээ базаадаг. Манай дэвжээнийхэнд их л ээлтэй байдаг юм. Миний хувьд дөрвөн жил дарааллан гарахдаа дандаа цол хүртсэн.

Хамгийн анх гарахдаа аймгийн арслан, хоёр дахь удаадаа улсын начин болж байсан. Харин гуравдахь удаа гарахдаа бас цол маань ахиулж, өсөх идэр чимэгтэй болсон. Өнөө жил дөрөв дэх удаагаа бэлтгэлээ базаагаад гарьд цол хүртлээ.

Манай нутгийн бөхчүүд жилийн турш наадмын барилдаандаа бие, сэтгэлээ зориулан бэлтгэлээ базаадаг. Ямарч байсан үеийн үед сайн бөхчүүд төрж ирсэн түүхийг бид залгамжилж явахыг хичээсээр байгаа. Цаашдаа ч улсын цол авах, сайн барилдах залуучууд зөндөө бий. Тэд маань өндөр цол авч сайн барилдах байх.

-Сүслэн дээдлэдэг хайрхан, Завхан нутгийнхаа 90 жилийн ойн өмнө итгэл тавин хүлээсэн олныхоо итгэлийг алдалгүй, цолоо ахиулсанд баяртай байгаа. Хэд хоногоос нутагтаа очно. Түүхт 90 жилийнхээ ойд ч сайн барилдана гэж бодож байгаа.

-Тэгэлгүй яах вэ. Хэдий улсын нийслэлдээ байгаа ч нутаг, нугын ах дүү гэдэг илүү дотно. Тэр ч утгаараа нутгийн зөвлөлийнхөн бөх­чүүддээ зааж, зөвлөх үе бишгүй гарна. Түүгээр зог­­­сохгүй бэлт­­гэлээ ба­заах үеэс эх­лээд бөхийн галаар очно.

Үндсэндээ нутгийн зөвлө­лийнхөний тус, дэм асар их. Тийм болохоор танай сониноор дамжуулан Завхан аймгийн нутгийн зөвлөл болон нийт монголчууддаа талархаж байгаагаа илэрхийлье.