1999 оны 4 дүгээр сарын 22-ны өдөр  Монгол Улсыг тасралтгүй 44 жил удирдсан Юмжаагийн Цэдэнбал агсан Москва хотноо нас баржээ. Түүний үхлийн талаар  хүмүүс янз бүрээр тайлбарладаг ч тэр Монголын 40 гаруй түүхийг бүтээлцсэн хүний хувьд түүх намтар нь хойч үедээ үнэн мөнөөрөө үлдэх учиртай. Манай улсын төрийн нэрт зүтгэлтэн Ю. Цэдэнбалын төрсөн дүү Ю.Аюуш, түүний охин А.Буянтөгс нартай 2012 онд яг өдийд  уулзаж ярилцсан Нийслэл таймс сонины сэтгүүлчийн ярилцлагыг хүргэж байна. Монгол Улсын төлөө хийсэн их гавъяатай ч Оросын эрхшээлийн дор үйл ажиллагаа явуулж байсан гэдгээрээ адлагддаг Ю.Цэдэнбал агсны тухай бид түүхэн сонирхолтой яриа өрнүүлсэн юм.

-Таны бие тэнхээ данги, сайхан хаваржиж байна уу? Нас сүүдэр хэд хүрч байна даа?

-Сайн. Өвөө нь одоо 80 гарч явна даа. Өвөөгөө зорьж ирж ярилцлага авч байгаад маш их баярлажбайна.

-80 гарч байгаа гэхэд сайхан ануухан харагдаж байна. Та Цэдэнбал даргатай их адилхан юм. Юмжаагийнх гэж ямар айл байв. Энэ талаар та ярихгүй юу?

-Миний эцэг Юмжаа Үнэн Зоригт Хан аймгийн Зоригт Ханы хошуу, одоогийн Увс аймгийн Давст сумын нутагт ядуу ард Балжины гэр бүлд төрсөн. Ээж Заяатай минь сууж 11 хүүхдийн эцэг болсон. Манайх Увс аймгийн Давст сумын “Тун мэнд”-ийн евөлжөөнд өвөлждөг байлаа. Өвөлжөөндөө байхад би төрсөн юм билээ. Тээр нэг жил цаг хатуу, зуд турхан болоод манайд сумаас хэсэг хүмүүс ирээд ааваас “Сайхан өвөлжиж байна уу” гэж асуусан гэдэг. Аав минь хариуд нь “Тун мэнд л байна даа” гэсэн байгаа юм. Ингээд манай өвөлжөөг “Тун мэндийн өвөлжөө” гэдэг болсон юм билээ. Ах бид хоёрыг адилхан гэж хүмүүс ярьцгаадаг. Би ээжээсээ ихэр төрсөн юм би-лээ. Ихрийн өрөөсөн минь төрснийхөө дараахан эндчихсэн гэдэг. Аав минь төлөв даруу, ажилч хүн байсан Манайх олон хүүхэдтэй ,мал цөөтэй ядуу байсан Сахилт гэдэг айлын малыг малладаг хажуугаар нь тариа тарьж амь зал-гуулдаг байсан. Ядуу, зовлон үзэж өсөхөөр хүн багаасаа хэрсүүжиж тэр амьдралаа сайхан болгох гэж их л хичээдэг юм. Одоо бол манай залуучууд бэлэн юман дээр өсч байна шүү дээ. Ийм сайхан амьдралыгми-ний ах бий болгосныг түүх хэ-лэх байх даа. Миний ах эх орноо гээд нойр бүтэн хонож үзээгүй.

-Ингэхэд та ямар мэргэжилтэй хүн бэ?

-Намайг багахан байхад манай сумын төв дээр нэг түр сургууль байгуулагдсан юм. Тэнд голдуу олон хүүхэдтэй айлын хүүхдүүд очиж сурдаг. Би хоёр зун сургуульдаа очиж монгол бичиг үсэг, дөрвөн аргын тоог заалган сурч билээ. Тэр үед бичиг үсэг, дервөн аргын тоо мэддэг хүнийг мал тооллогод явуулдаг, намайг бас мал тооллогын ажилд дайчилдаг байсан юм. Би чинь худалдааны мэргэжилтэй хүн. Худалдааны сургуульд орох гэж их хөгөө чирсэн дээ. Ахыгаа дагаад цэргийн дарга болох сонирхолтой. Нэг өдөр ахын жолооч намайг Цэргийн сургуульд оруулахаар дагуулж явсан юм. Тэнд надаар дөрвөн аргын тоо бодуулж, уншуулж бичүүлж нэг ёсондоо шалгалт авсан’ байгаа юм. Шалгалтаа өгчихөөд хаалгаар гарах гэсэн чинь нэг багш тэр хананд очоод зогс гэдэг байгаа. Тэгээд түүний заасан улаан тууз татсан хананд очиж зогслоо. Гэтэл түүнд миний нуруу хүрдэггүй цэргийн сургуульд гологдчихож билээ. Дараа нь Хоршооллын холбооны харьяа худалдааны техникумд шал-галт өгч тэнцлээ. Надаас ямар ангид орох вэ гэхэд нь “Сампин цохидог ангид ормоор байна” гэжбилээ. Би малын тооллогод явдаг байсан тухай түрүүн ярьсан шүү дээ. Тооллогонд явсан хүмүүс сампин тачиг-натал нь цохидог. Би энэ сам-пингаар ингэж сайн цохиж сурах юмсан гэж боддог болсон юм. Ингээд би хүссэн ёсоороо сампин цохидог ангид орсон байхгүй юу. 1946 оны намар хоршоодын холбооны шуга-маар гурван хүнийг Москва руу Худалдааны дээд сургуульд явуулсан юм. Түүний нэг нь би. Гэтэл нэг асуудал босч ирсэн юм. Намайг “Арван жилийн боловсролгүй учраас үндсэн ангид тэнцэхгүй гэсэн хариу ирлээ. Тэгээд намайг Худалдааны техникумын бэлтгэл ангид суралцуулахаар болсон юм. Би Гадаад худалдааны яаманд сайд хүртэл хийж яв-лаа шүү дээ. Ахынхаа ачаар сайхан мэргэжилтэй өдий насыг насалж явна даа.

-Ахтайгаа өнгөрүүлсэн бага насны дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

-Би өөрийнхөө ахыг ерөөсөө мэддэггүй байлаа шүү дээ. Намайг төрөхөд ах сургуульд явчихсан гэртээ ирэлгүй 10 жил болсон юмдаг. Бидэнд захидал ч бичихгүй, ямар ч хэл мэдээ ирдэггүй байсан юм. Ээж л ахын тухай бидэнд ярьж өгдөг. Бид нар “Манай ах хэзээ гэртээ ирэх юм бол” гэж хүлээдэг байлаа. Би хонио хариулаад өдөржин хээр явна. Ах Эрхүүд нэг жил сурчихаад амралтаараа гэртээ ирсэн чинь аав ээж хоёр буцааж явуулах тун дургүй байсан гэдэг. Ингээд ах минь ээж аав хоёроос гуйж гувшсаар байж сургуульдаа буцсан юм билээ. Тэгээд харих л юм бол сургуульд минь явуулахгүй байж магад гэж бодсон юм шиг байгаа юм. Хожим сонсоход ах харихаас эмээгээд олон жил гэртээ ирээгүйн шалтгаан энэ л байсан гэдэг. Гэтэл нэг л өдөр ах ороод ирж билээ. Би хүүхэд учраас ахтай юу ч ярих билээ. Тэгээд ч ах дуу цөөнтэй, бидэнтэй тэр болгон ярьдаггүй байсан. Миний ах Цэдэнбалыг хоёр амьдралтай хүн байсан гэж найз нь ярьдаг. Нэг нь едөр шенөгүй ном унших, нөгөө нь эх орондоо бүх биеэ зориулдаг тийм л хувь тавиланг ах минь сонгосон юм даа,

-Цэдэнбал дарга, түүний гэргий Филатова гуайн хийсэн бүтээсэн гавъяаг Монгол Улс мартахгүй байх аа. Даргыг орос эхнэр дагуулаад ороод ирэхэд танай гэр бүл яаж хүлээж авсан бэ?

-Ээж л юм яриад байсан. Бид хүүхэд болохоор юу ч ярих билээ. Хүүхдийн нүдээр харахад нэг л гоё эгч байсан. Хожим сонсоход И.В Важнов гэдэгхүн бэр эгч ах хоёрыг минь танилцуулсан юм шиг байгаа юм. Би гадаад худалдаанд ажиллаж байхдаа социалист улс руу элчингээр байнга явдаг байлаа. Намайг Унгарт Элчингээр ажиллаж байхад миний охин Буянтөгс ахынд маань амьдардаг байсан юм.

-Даргатай ойр байсных нь хувьд таны охин Буянтегсөер Филатова гуайн талаар яриулмаар байна. Тэр сайхан эмэгтэйн талаар бидэнд хуучлахгүй юу?

А.Буянтөгс: -Би гурав билүү дөрөвдүгээр ангидаа ахынд суудаг байсан юм. Ахынх охингүй болохоор авга эгч надад их хайртай их ч зүйл зааж өгдөг байлаа. Надад малгай, ороолт, цамц нэхэхийг зааж өгнө. Тэр үед жаахан байсан болохоор малгай ороолт л оёж сурч билээ. Мөн эмэгтэй хүний мэдэх ёстой бүх л юмыг зааж өгдөг байсан. Ширээн дээр аяга.халбага, сэрээг яажбай^-луулахыг хүртэл зааж өгсөн шүү. Миний авга эгч чинь харь нутгийн хүн хэрнээ Монголын хүүхэд залуучуудын төлөө ямар их зүйл хийснийг та нар иэдэх байх. Гадаад дотоод их ч явна. Үзсэь харсан бүхнээ Монголд хийж бүтээсэн хүн шүү. Нэг удаа ахад Монгол их залуу улс. Иймээс хүүхэд залуучууддаа анхаарал хан-дуулж олон сайхан зүйлийг бүтээж өгех хэрэгтэй гэж хэлж билээ. Миний эгч хэлсэн үгэндээ хүрдэг хүн гэдгээ олон хийсэн бүтээсэн зүйлээрээ харуулсан. Тухайлбал, Үндэсний соёл амралтын хүрээлэн, Гэрлэх ёслолын ордон, Залуу техникчдийн ордон, Найрамдал зуслан гээд тоочоод байвал барахгүй байх аа. Брежнев гуайг Монголд ирэхэд өөрөө уулзаж Гэрлэх ёслолын ордонг бариулах зардал мөнгийг гар-гуулж байсан гэдэг. Монгол дархчуулын ур ухааныг шингээж хуримын ордны хаалга үүдийг дан сийлбэрээр, Монгол ёс заншлыг харуулсан сайхан зураг хөрөг хуримын ордноор дүүрэн байдгийг та нар мэдэх байх. Өөрөө хивсний өнгө загварыг нь хүртэл сонгож гэрлэх ёслолын ордонг бүтээсэн гэдэг. Найрамдал зуслангийн эргэн тойронд Болгар, Румын зэрэг олон улсын үндэсний хэв маягыг шингээж барьсан байшингууд бий. Тэр бүгд түүх өгүүлдэг юм билээ. Болгар байшин гэхэд өнгө өнгийн чулууг гадна талд нь шигтгэн хийсэн байх жишээтэй. Гэхдээ ахыг минь нас эцэслэснээс хойш миний эгчийг Монгол мартчихсан юм даа.

-Цэдэнбал гуайн үр хүүхдүүд хаагуур байдаг вэ, ямар ажил алба хашицгаадаг юм бол?
-Том хүү Владислав нь 49-тэйдээ бурхан болсон. Дүү Зориг нь эхнэр Даариймаатайгаа Москвад амьдарч байгаа. Ах бурхан болохынхоо өмнө том хүү Славагаа дуудан “Миний хүү аав нь энэ амьдрах насандаа хоёр зүйлд л хайртай байсан юм шүү. Нэг нь чиний ээж, нөгөө нь миний эх орон. Ээжийгээ хайрлаж яваарай” гэж захиад бурхан болсон гэдэг. Ах минь өнгөрөхдөө албан тушаал, алдар нэрэндээ хоргодоогүй, эх орон элгэн садан-даа хоргодон эх орондоо очихсон, эгэлгүй хөх тэнгэрээ харахсан, сэтгэлээ цэлмээхсэн, зүрхээ амраахсан гэсээр халуун амьсгалаа хураасан даа хөөрхий. Ахаас хойш бэр эгч маань их хэцүү байсан. 500 рублийн тэтгэвэртэй, амьдрапд нь хүрэлцэхгүй. Хоёр хүү нь чадах чинээгээрээ эхээ дэм-нэж тэнхрүүлж байсан юм шүү. Уг нь бол Монголын төр тэднийг харах өртэй улс шүү дээ.

-Монголдоо ирээд ажиллаж амьдарч болдоггүй юм болов уу?

-Монголоо гэсэн сэтгэл тэдэнд байгаагүй биш байсан. Аавынхаа 90 насны ойгоор нутагтаа ирэн эх орондоо ажилламаар байна гэсэн ч манайхан тоогоогүй шүү дээ. Инээдтэй байгаа биз. Монгол улсын харьяалалтай болох гэж их хөөцөлдсөн. С.Нарангэрэл хуульч өмгөөлөгчөөр нь ажиллаж байгаад Монгол Улсын иргэний үнэмлэх биш зөвхөн гадаад улаан паспорт л авч өгсөн юмдаг. Бид ах эгч хоёрынхоо үүх түүхийг хадгалсан сайхан музейг “Найрамдал” зуслангийн ойролцоо байдаг байшиндаа байгуулах санаатай. Бидний үеэс хойш үр хүүхдүүд маань түүгээр орж тэдний минь бүтээсэн сайн сайхан түүхийг үзэж хараасай гэж бодож явдаг шүү.

Л.Болорцэцэг

Эх сурвалж: “Нийслэл таймс”