“Цагаан сар дөхөөд ирэхээр нохойн махны эрэлт хэрэгцээ их болдог аж.

Зах зээлийн нийгэмд шилжиж баян хоосны ялгаа эрс гарснаас хойш нохойн махыг монголчуудын нэлээд хэсэг нь ахуй хүнсэндээ хэрэглэдэг болсон тухай зарим нь ярьж байна. Жил ирэх тусам золбин нохдын махаар хооллогч хүмүүсийн тоо толгой эрс өссөн гэнэ. Монгол улсын гавъяат жүжигчин Д.Сүххуяг нь одоогоос хэдэн жилийн өмнө 100 айл дээр нохойн мах зараад цохиж явсан гэхээр, нохойн мах ямар их эрэлт хэрэгцээтэй байгааг харуулж б&йгаа юм. Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газраас иргэдэд нохойн махны талаар хичнээн сэрэмжлүүлээд ч нэмэргүй. Хотын захын гуанз, зоогийн газруудаар нохойн махыг бөөндөж амьдардаг ченжүүд хүртэл гараад ирчихсэн. Тарган нохой булаацалдан нэгнийгээ зэрлэгээр хөнөөсөн хэрэг 2008 онд гарч байсан гээд бод.

Саяхан Цагаандавааны хогон дээр эрхэлсэн тодорхой ажилгүй Мягмардорж гэх эр айлын нохойг боомилж алаад махыг нь хүнсэндээ хэрэглэсэн юмсанж. Хэд хоногийн дараа нохойгоо алдсан Батсайхан энэ бүхнийг мэдээд Мягмардсржтой муудалцаж, улмаар тархи руу нь лоом зоож амь насыг нь бүрэлгэсэн Щайна. Сар шинийн үеэр иргэдийн махны хэрэгцээ эрс нэмэгдэж байгаа тул зарим Зсумуус нохой болон үхсэн малын махыг машиндуулан татсан мах хэлбэрээр зарж явна. Түүнчлэн нохойн мах зардаг иргэд махаа ил зарахгүй, яснаас нь салгаж шулаад “ямааны шулсан мах” хэмээн хулхидаж зарна. Цагаан сараар монголчууд баян ядуу гэлтгүй цугаараа амттай амтгүй, өөхтэй өөхгүй бууз хийдэг жамтай.

Энэ үеийг нохойн ченжүүд “сезон” хэмээн нэрлэдэг. Нийслэл хотод нийт 15000 гаруй золбин нохой, 8000 орчим золбин муур тоологдсон авч унэн хэрэг дээрээ 30-35 мянган нохой байдаг гэнэ. Золбин нохойн ченжүүд ихэвчлэн Ганцхудаг, Дарь-Эхийн эцэс хавиар амьдардаг тухай олж мэдээд нохойн махны ченжтэй хөөрөлдөв. Ингээд нохойн махны ченжийн яриаг сонирхуулъя.

-Өөрийгөө чинь яагаад “нохойн эрлэг” Намжил гэдэг юм бэ?

-Би багадаа их сахилгагүй хүүхэд бай-лаа. Тавдугаар ангид байхдаа муу усны хоолойд орсон золбин муурыг утаж гаргаад амьдаар нь шатааж тамлаад л. Ээж маань амьд муур нэл гал, утаа манаруулсан амьтан муухай чарлаад хашаа тойрч хурдлахыг хараад даралт нь ихсэн ухаан алдан унаж байсан гээд бод. Миний хувьд харин ч бах тав минь ханаж кайф авч байсан юм. Ингээд наймдугаар ангид орох жилээ би эгчийгээ алдлаа. Манайх Дарь-Эхийн эцэст байдаг болоод ч тэр үү энэ хавиар намар, өвел золбин ноход сүрэглэн явна. Манайх нэг соотон чихтэй Шаариг гэдэг шар жингэр тэжээдэг байсан юм. Тэрнээс болоод хашаагаар нэг ороо нь орсон ноход салахгүй. Эгч маань өглөө эрт ажилдаа явахдаа ороо нь орсон нохдыг хашаанаасаа хөөж гаргах гэж яваад сургуультай овчарканд гэдсээ хүү татан уруулаад нас барсан. Эзэн нь СОТ-2-т ажилладаг орос инженер байсан болоод тэгсэн юм уу хэргийг дээрээс шууд хаачихсан юм. Би эгчийнхээ шарил дээр очоод “Таны өшөөг би мянга, арван мянга дахин авна!” гэж тангараглаад нохой тамлах ажилдаа орсон. Өдрийн нэг нохой, заримдаа хоёр гурваар нь хөнөөж байсан гэж бодохоор би 22 нас хүртлээ овоо их нохой алсан байгаа биз.

-Яагаад 22 нас хүртлээ гэж?

-Яахав шоронд орохгүй юу даа. Мөнгөнморьтын шоронд байхдаа нохой алдаг бригад гэж байгуулахад би бөөн хөөр болсон амьтан саналаараа орж байлаа. Биднийг хоригдол болохоор буу өгөхгүй хорихынхон “Та нар авъяасаараа алцгаа!” гээд үүрэгдчихсэн. Энэ үед л би нохойг утсаар боож, зүүтэй мах өгч их амархан, дуу шуу гаргахгүй хөнөөж сурсан хүн дээ. Ямар ч том нохой, зуудаг зуудаггүй байсан одоо бол нугасалж алдаг. Одоо ч бараг гарт орчихлоо доо.

-Хэдий үеэс нохойн махны бизнес хийж эхэлсэн бэ?

Ер нь соц нийгмийн үед эмчилгээний шугамаар мэр сэр нохойн мах иддэг хүмүүс байсан. Уушиг муутай, сүрьеэ өвчтэй, дотор хийтэй хүмүүс нохойн мах надад захиалж авна. Ингэхдээ идэр есийн үед л нохой махыг иддэг байлаа. Хэрэв зун идвэл хамаг бие толгой нь усан хаван гүйж эмчилгээ биш бүүр үхэл рүү нь ч илгээж мэднэ. Тэр үед цагдаагийн том дарга хурандаа, Улстөрийн товчооныхон, дэд сайд, депутат, Улаанбаатар, хотын намын хорооны дарга гээд надад захиалж нохойн мах авдаг олон хүн байсан. Гэхдээ өнөөгийнх шиг нийгмээрээ нохойн мах идэхгүй л дээ. Одоо миний хувьд талийгаач эгчийнхээ өшеөг авна гэхээс илүүтэй нохой алж амьдралаа авч явна. Өвөл 10 сараас 3 сар дуустал бидний хувьд жинхэнэ мөнгө хийдэг үе. Сардаа 1-2 сая төгрөг өлхөн олно. Би тэгэхдээ нохойн махны ченж биш. Ченжүүд бол нохойн махаар сардаа 5-10 саяыг олж байна гээд бод. Мань мэт шиг яргачдаас нохойн гулууз махыг 30-50 төгрөгөөр аваад цааш нь хэд нугалан олдог.

-Нохойн махыг зарахдаа нууц байдалд борлуулна биз?

-Тэгэлгүй яахав. Ноднин зурагтаар нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын нэг түшмэл “Нохойн махны тос шөлөн дотор саран хэлбэртэй байдаг” гэж солиорч байна лээ. Ямар ч махны тос усанд орохдоо дугираг хэлбэртэй байна. Нохойн мах жаахан хардуу, үнэр нь их нялуун байдаг. Монголчуудаас гадна хятадууд нохойн махыг их авдаг. Гэхдээ хужаанууд ихэвчлэн гөлөг, жингэрийн мах авах дуртай. Тэдэнд нохойн мах зарахдаа нууж хаалгүй гуанз, рестораных нь арын хаалгаар очоод өгчихдөг. Толгой, шийр, арьсыг нь хүртэл авдаг. Нохойн хуйхалсан толгой ямар гоё амттай гээч. Хужаанууд ч амталж янзлаад их гоё чанадаг. Бидэнд хааяа өгнө. Нохойн мах, шөлийг нь уучихад хамаг биений хар хөлс сад тавьж, ядаргаа арилдаг гээд бод. Нохойноос ер нь хаях юм байхгүй юм шиг байгаа юм. Ихэнх нохойн ченжүүд хаанаас ч юм бэ, мал эмнэлгийн бичиг олоод авчихсан байдаг. Тэр бичгэн дээрээ аль нэг аймаг сумаас ирсэн ямаа, хонины мах гээд л нохойн махаа зардаг. Хотын захын гуанз, зоогийн газар татсан махан хоол хуушуур, пирожки. бууз банш. бөөрөнхий махтай хоол бол тэр аяараа нохойн мах ш дээ. Тэгж л ашиг гаргахгүй бол зах дээрээс 8-10 мянган төгрөгөөр үхрийн мах аваад бууз хийнэ гэж байхгүй. Тэгээд ч нохойн махан хуушуур өвөл идлээ гээд хүний бие муудаж, гэдэс ходоод нь өвдөхгүй. Нохойн мах чинь биеийн эсэргүүцэлд их хэрэгтэй, цул эм байдаг гэдгийг би олон жил нохойн мах идсэн хүний хувьд батлан хэлж байна. Үхлээ гэхэд би хэзээ ч уушгаар үхэхгүй л байхгүй юу.

-Нохойн мах хүнсэндээ хэрэглэдэг айл олон байдаг уу?

 -Би ямар Улаанбаатар хотын бүх айлд орж үзсэн биш. Манай Дарь-Эх, Ганцхудагийн эцэст, Дамба гээд тэр аяараа л нохойн махаар хоол хийж иддэг ш дээ. Захын айлд ороход тогоо дүүрэн өөхтэй хонины мах буцалж байна. Яс юман дээр нохойн мах л байхгүй юу хэмээн хуучилсан юм.

Би “нохойн эрлэг” Намжил ахыг дагаад нэгэн айлаар орлоо. Сансар гэдэг энэ залуу нохойн махны ченж гэнэ. Тэрээр намайг ирсэнд нэг их дуртай байсангүй. “Битгий зураг аваад сонин дээр тавьчихаарай. Би чамайг хаанаас ч олно шүү!” хэмээн анхааруулна. Тэдний амбаарт ороход хорь гаруй нохойг хэрзийтэл нь шулаад хаячихсан байв. Махыг нь зах дээр зараад, ясыг нь хужаануудад өгдөг гэнэ. Нохойн ясны шөлөнд хятад, солонгосчууд биеэ угааж, усанд орж байгаа аятай халуун шөлийг ваннд хийгээд ордог ажээ. Үнэхээр ядаргаанд “янзтай” гэнэ. Сансар, Намжил хоёрыг дагаад Цагаандавааны хогон дээр очлоо. Сансар хоёр алд хэрийн төмөр уургатай. Ойролцоогоор долоон сартай золбин гөлгийг хогон дунд шахаж байгаад уургаараа толгойд нь углан нэг талаас нь татахад гүйдэг уяа өнөөх гөлгийг дорхноо боогоод унагачихав. Гөлөгнийхөө хоншоорыг төмөр ут-саар дэвхдэж боогоод шуудайнд хийчихлээ.

Тэдний яриагаар гөлгөн нохойг хятадууд 50-60 мянган төгрөг, хамгийн дээд ханшаар нь авдаг ажээ. Гэхдээ хужаанууд өнөөх нохойг берзинтэн шуудайд хийж амыг нь уяад тал талаас нь мод төмрөөр нүдчихдэг гэнэ. Мод, төмрөөр нүдэхэд цус нь бяцран махандаа орж идэхэд их амттай болдог тухай Сансар ярив. Нохойг агнаж, махыг нь зарсан олон хүмүүс баяжсан гэнэ. Нохой эзэндээ ээлтэй гэдгээр нохойн бизнес хийгээд найман нэрийн барааны дэлгүүр, авто машин, хашаа байшин. байр орон сууцтай болсон олон нөхдөө хуучлав. Намжил гэхэд л ноднин жил гурван сар нохой алаад 4,5 сая төгрөгөөр хонда Тодо” аваад уначихсан. Энэ жилийнхээ мөнгөөр хашаандаа баахан тоосго, шполон мод аваад тавьчихсан байх жишээтэй. Санаа нь хашаандаа хоёр давхар байшин барих аж. Харин Сансарын хувьд 100 мянган айлын орон сууцанд хамрагдаж 2 өрөө байртай болж байгаа сурагтай. Гэхдээ энэ хоёроос илүү нохойн махыг ямаа, хонины шулсан мах хэмээн хулхидаж зардаг хүмүүс бүүр ч баяжсан гэнэ.

Тэмдэглэсэн А.Ишцэрэн

ХОРИОТОЙ БҮС СОНИН