Эртний боловч сургамжтай энэ түүхийг хэзээ нэгэн цагт хүмүүст хүргэх нь зүйтэй гэж бодсоор яваад хэдэн жил болчихож. Уг нь би ааваасаа анх сонссон юм л даа. Даанч тэр үед тэмдэглэж авах ухаан байсангүй. Тэгээд ч миний ажиллаж байсан өдөр тутмын сонинд таарах сэдэв биш тул тэгсхийгээд орхисон хэрэг. Харин одоо энэ сэдвээр чөлөөтэй бичдэг, сонирхолтой нийтлэлтэй сонин олширсон болохоор ийнхүү бичив. Тэгэхдээ тун санамсаргүй хэрэг тохиосныг дурдах хэрэгтэй. Энд өгүүлэгдэх айлын холын хамаатан Гөлгөний Гэрэлээ гуай Баян-Өлгийн Алтанцөгцөөс ирээд нутгийн нэгэн айлд буусантай саяын Шинэ жилээр таарсан юм л даа. Нутгийн сонин хачин хөөрөлдөхийн ялдамд санаандгүй асуучихтал, тийм юм болох нь ч болсон шүү. Би 10 орчим настай байлаа. Тэднийх Хоёр толгой гэдэг газар ганц гэрээр, манайхан нэлээд зайтай хаваржиж байлаа. Тэгээгүй бол би юунд хоцрох вэ, хамт л орчихгүй юу.

Аз гэхэд ч хаашаа юм. Нэг тиймэрхүү зүйл болсон доо. Багын юм болохоор санаанд тод үлдэж дээ. Хэдэн жил нутаг хошуугаараа шуугисан даа гээд доорхийг ярив. 1960 оны төмөр хулгана жилийн хавар Алтай нутагт эрт айлчилж, мал амьтны зоо дөнгөж тэнийж байсан цаг. Сумын төвд өвөлжсөн айлууд хэдэн малынхаа дотрыг “ногооруулах”-аар хаваржаандаа нэлээд эрт гарцгаасан юм. Манайх Ярангай ахынтай хамт өвөлжөөд харин хаваржихдаа яагаад ч юм салаад нүүчихэж билээ. Манайх Зуслан гэдэг газрыг бараадсан. Харин Ярангай ахынх Хоёр толгой руу нүүсэн. Ярангай ах болсон явдлын дараа манайд ирж хонож, өнжөөд явахдаа энэхүү элэг эмтрэм явдлыг ээж, аавд ярихыг сонсоод би хүүхэд байсан болохоор амтархан чагнасан хэрэг л дээ. Цаст Цамбагаравын өврөөс тасарч тогтсон мэт цаглашгүй сонин тогтоцтой өөд, өөдөөсөө харсан хоёр ихэр, ижилхэн бор уулыг Хоёр толгой гэдэг. Тэр хоёрын хоорондуур Хөх сайрын гол урсах бөгөөд хавартаа жинхэнэ шувууны диваажин болдог газар даа. Бидний мэдэх ангир, галуу, нугас, дэглий, тогоруу бүгд ирнэ шүү дээ. Яг энэ нутагт Ярангай ахынх буусан байдаг. Тэднийх 10 хүүхэдтэй, зургаа нь их тэрсхэн, дөрөв нь ихэр. Хоёр толгойн хавар зүйрлэх аргагүй сайхан. Зэрэглээн дундаа цамнаад, завсар хоорондоо нийлж салаад, өнгө алаглаад ирэхийг нь өгүүлж хэлэхийн аргагүй гоёсон. Усны шувууд нь ирчихсэн болохоор ёстой л байгалийн “дуу хөгжим” дунд умбаж байж. Ялангуяа “лам шувуу” гэдэг улаан шаргал ангир улирлынхаа чимэг болон Хоёр толгойг бүрхэн ганганах тул бүхэлдээ улайрч, шаргалтан харагддагсан. Мал сүрэг ч тэнэгэр, ногооны хоргүй, тарга тэвээрэг ч сайхан авмаараас Ярангайнхан сэтгэл өег, санаа уужуу сайхан хаваржиж эхэлжээ. Гэрийн эр, эм хоёр дөнгөж ой хүрч буй отгон хүүгээ нар, салхинд гаргангаа мал хуйгаа харуулдан гэр зуураа эргэлддэг байж.

Харин хүүхдүүд нь хурга, ишиг гэхээсээ илүү гол бараадан, усанд орох нэрийдлээр өглөө гарч орой ирцгээдэг болж. Ажилтай юм шиг ааруул ээзгий, боов шоовхон боож аваад аминий нэг, нэг бургасан саваа барин оддогийг эхэндээ эцэг, эх нь нэг их анзаарсангүй. Тэгээд ч хөдөөгийн хүүхдүүд бургасан саваа байтугай буу шийдэм барьж, уурга, шилбүүр чирч тоглодог болохоор санаанд орогүй хэрэг л дээ. Тэд эхлээд гол дээр очин тоглож наадан, усанд жаал умбаж шумбачихаад ер бишийн аймшигтай, ёсон бус, ёрын ангуучлалдаа гардаг байлаа. Эхлээд Зүүн толгой руу одох бөгөөд, энд ангир бараг хөл гишгэх зайгүй, эргэж холхих боломжгүй шахам өндөглөсөн байжээ. Ангир ихэвчлэн хоёр өндөг гаргадаг бөгөөд ангаахай болохооор нь аль туниа муутайг нь өөрөө нядлаад ганцтай үлддэг бас ч гэж хачин араншинтай өдтөн аж. Ах дүү есүүлээ ангуучлах бөгөөд ангирын өндөгийг ёстой нэг нядлах, няцлах шиг болдог байж. Илхэн заримыг нь “ид”-тэй саваагаараа ичиж, айхыг умартан хага, бяц шавхуурдана. Ингэх боломжгүйг нь итэг үүрнээс нь аваад иртэй чулуугаар цохих, хагалах, хад, ангал руу шидэх юм уу “хар” гараараа бяц атгана. Гарын салаагаар гоожих шингэнийг нь долооцгоож байсан гэдэг. Энэ үед Хоёр толгойн ангир тэр чигээрээ үргэн тэнгэрт эргэж, газар сүүдэртэн ганганалдан, няцалж, нядалж буй өндөгний эх шувуу эрвэгэр далавчаараа алгадах, цохих аядавч цусан яргалал, усан үйлдэлдээ улайрсан хүүхдүүд яахин тоох билээ.

Оюун санаагүй, өөрийгөө хамгаалах гар хөл, эвэр туруугүй жигүүртний зовлонг эдгээр яргачид эргэцүүлэх нь байтугай харин ч ид бах болгон инээж ханиан, ихэд догшрон, улангасан улайран үйлддэг байжээ. Ангиртай дайн зарласан аймшигт өдрүүд арван өдөр үргэлжилсэн байна. Тэр орой хүүхдүүд туйлдахын дээдээр туйлдан ирсэн бөгөөд хоолоо идэх зуураа хоорондоо “Зүүн толгойн өндөг дууслаа. Маргааш баруун толгой руу явна” гэж ярилцахыг эх нь сонсоод орхиж. Эцэгт нь энэ тухай хэлснээр бөөн хэрэг мандах нь тэр. Өндөг няцалдаг саваагаар өөрсдийг нь саваадан залхааж байхад өрхөн дээгүүр нь өш санасан ангирын сүрэг гашуудан, ганганалдан эргэлдэж эхэлжээ. Хичнээн залхаан цээрлүүлэвч хэрэг явдал нэгэнт хожимдсон байлаа. Тэр орой том хүү нь халуурч солиорон, “Ангир ангир, өндөг өндөг” хэмээн орилж ямар нэг юм үргээн аядаж, хамаг биеэр нь улаан толбо туурч, ам нь анган тэлчилсээр атан шаргал үүрээр гэнэт татвасхийн амьсгал тасран бурхны орноо оджээ. Түүний уй гашуу дөнгөж эхэлж байтал удаах хүү нь орон гаран болчихсон, саваагаараа хий савчин “Май чи, май чи” хэмээн хашгичин гаднаа гүйж явсан аж. Энэ хүүхдэд өвчин этгээд эхэлжээ. Харц нь солиорлын байдалтай, хамар дээгүүрээ солбичихсон, нүд нь гөлийгөөд улаанаар эргэчихсэн, эцэж цуцахыг мэдэлгүй үсчин харайж, дэвхцэн цовхоцжээ. Илүү гэр ч үгүй, урин дулааны цаг тул нас нөгчигчийг гэрээс холхон хадны сүүдэрт тавьжээ. Дээгүүр нь мөн л ангир эргэлдэнэ.

Ер нь тэднийх ангирын даллага авсан адил жигүүртний сүүдэрт дарагдан, дуунд нь жихүүцэн хэрхэхээ олж ядан байцгаатал үд дундын хярд өнөө солиот нь дугдайгаад өгч. Түүнийг мөн л ахынх нь дэргэд тавиад байтал бүр ч хачин юм болох нь тэр. Хоёр ихэр нь таг дуугүй, гэрийнхээ сүүдэрт хяран сууцгаах юм гэнэ. Халуун хавар атал хамаг бие нь чичрээд, ер бусын их айдастай нь илт ямар нэг юмнаас цочин, сортолзон сууцгаах аж. Юм асуугаад ч нэмэр алга. Муухай харж, чичрэхээс өөр үйлдэлгүй болжээ. Хоёр ихэр үе, үе Хоёр толгой руу заах агаад, хоолой нь таг сөөнгө, хэлэх, ярих боломжгүй болчихож. Хоолой боодог ханиад туссан мэт байж. Төдөлгүй гэнэт өндөр халууран, солиорч балайрч байгаад ах нарынхаа араас оджээ. Тэднийг мөн адил хад бараадуулах үед удаах хос ихэр нь Хоёр толгой руу саваагаараа даллан гүйгээд явчихаж. Зогсоо чөлөөгүй үсээ үгтээн орилж, чарлах ухаан санаа нь элийрсэн эхнэрээ зөнд нь орхиод, мориндоо зайдан мордон тэднийхээ араас давхижээ. Арай хийн гүйцвэл өнөө хоёр нь “өндөг, өндөг” хэмээлдэн аль тааралдсан бөөрөнхийдүү чулууг “хагартал” саваадаж явна гэнэ. Хоёр солиотоо хонь мал адил тас шилбүүрдэн тууж харьжээ. Тавдахь хүү нь хураалттай аргал дээрээ тас гэдэргээ харан, тэрийн хэвтэх бөгөөд амандаа аанаа л “Ангир, ангир” хэмээн үглэх нь чихэнд чийртэй. Тэр нь тэгсхийгээд нөгөөдүүлээ бодвол арай зовлон багатайхан тэнгэрийн орноо морилсон ажгуу.

Бас л амьсгал боогдсон байдалтай хамар, амнаас нь хөөс сахарсан харагдаж. Солиорсон хоёр ихэр мөн л халуурч хамаг биеэр нь өндөгнийх шиг бор цоохор тууралт гарч ай гэхийн завгүй амьсгал огтолцгоожээ. Энэ гурвыгаа эмхэлж ядан байтал эхнэр нь ухаан алдахын зэрэгцээ дараагийн хөвгүүд дагжиж чичрээд эхэлж. Тамхиа ч татах завгүй тарчилж, таваргаж байтал хүүхдүүд нь нэг хоногийн дотор ниргүүлсэн адил насны дарааллаараа нартыг орхисон байна. Ганцхан ой шүргэж яваа гэм хоргүй балчирхан үр нь үлдэж. Арайхийн ухаан орж “Ай, уу” гэхтэйгээ болсон эхнэртээ заавар, зөвлөгөө өгөн сумын төв рүү давхин бага эмч дуудаж иржээ. Этгээд хачин явдалтай учирсан эмч ч энгийн бус болоод явчихаж. Нүд нь гурвалжлан, нуруу нь бөгтийн хэн нэгнийг хайх адил хярж, мяраан хий дэмий л чагнуураа даллан, хүүрнүүдийн хажуугаар холхих агаад үзлэг ч хийлгүй, Хоёр толгойг ширтээд зогсчихож. Тэгж, тэгж амнаас нь “Хурц халдварт өвчин. Тахал…тахал…” гэсэн тасалдсан үг гарчээ. Тэгээд гэнэт ухаан нь орсон уу, яасан “Сонин юм аа, та гурав зүгээр байдаг” гээд үлдсэн гурвыг үзээд мэл гайхжээ. Тэд эв эрүүл, сав саруул байсан байна. Халдвар, тахал байсан бол хаанаас ингэхэв.

Ингээд аймгаас эмч утсаар дуудсан бөгөөд тэд ч онцгой онош тавьж эс чаджээ. /Эмч хүний зүгээс харахад хурц, хоруу, хордлогот,халдварт улаан бурхны шинж санагддаг юм. Гэхдээ нэг хүүхэд эрүүл үлдсэн нь үүнийг үгүйсгэдэг. Тэр эмнэлэгт төрөөд вакцин хийлгэсэн байх магадлалтай ч тэр цагт тун ховор тохиолдол болох ёстой/ Оршуулга, ёслолыг эмч нартай хамтран хийгээд нутгийн номтой хөгшнийг залж авчирчээ. Хөгшин амандаа “Ай халаг, ай халаг. Ангирын хараал. Дөрөөн сэнжийг тасартал хараана гэж үүнийг л хэлдэг юм шүү дээ. Чи ашгүй эрт мэдэж. Тэгээгүй бол гэр орнороо хүйс тэмтрэгдэх байж. Баруун толгойн өндөг бүрэн бүтэн үлдсэн тул Хоёр толгойн савдаг уучилж, өндөг нядалж, няцлахад гар хүрээгүй та гурвыг өршөөжээ. Нутгаа соль доо” гэсэн юм гэдэг. Ийнхүү ангирын өндөг няцалсан хүүхдүүдийн балгаар арван хүүхэдтэй айлаас ганц нь үлдсэн түүхтэй. Нэрийг нь дурсаад яах вэ. Үлдсэн ганц хүү өдгөө өвгөн болчихсон, нутагтаа ач, зээгээ тойруулсан шиг амар жимэр аж төрж суугаа гэнэ лээ. Эх сурвалж www.wikimon.mn