-Төсөв алдагдалтай байх нь сайн уу, муу юу гэдэгт гол учир байгаа. Жишээ нь, Гадаад эдийн засаг муудчихсан үед төсвийнхөө зарлагыг хумих юм бол улсын нийт хэрэглээний 40 гаруй хувийг гаргадаг төсвийн зарлага нь багасахаар хэрэглээ буурна. Хэрэглээ буурна гэдэг нь компаниудын борлуулалт багасна гэсэн үг. Төсвийн ажилчдын цалин, санхүүжилтийг бууруулах нь эргээд цалинг бууруулна, худалдан авалт ч буурна, Өөрөөр хэлбэл, төсвийн зардлыг хэт хумина гэдэг нь компаниудаа хаалгаа барь гэсэн үг. Ялангуяа шинээр бизнесээ эрхэлж байгаа, импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа бизнес эрхлэгчдийн хувьд маш хүнд дарамт болно.

-Хөрөнгө оруулалтыг 300 гаруй тэрбум төгрөгөөр танасан. Хэдийгээр эх үүсвэрийн хэмнэлт гарч байгаа мэт харагдах ч цаагуураа барилгын салбар, барилгын материал, хөрөнгө оруулалт чиглэлийн бараа бүтээгдэхүүн нийлүүлж байгаа компаниудад их хүнд цохилт болж байна. Тэдний орлого 370 тэрбум төгрөгөөр буурна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, төсвийг хэт танана гэдэг  бизнесийн салбарын  хаалгыг нь бариулж байна гэсэн үг. Тийм учраас хямралын үед компаниудаа авч үлдэх ёстой. Компаниудын хаалгыг бариулаад байвал ажилгүйчүүдийн тоо нэмэгдэнэ. Бид төсвийг тодотгохдоо төсвийн зардлыг таван хувиас хэтрүүлэхгүй байх бодлого барьсан нь эдийн засгийн тогтвортой байдлаа хадгалж аль болох компаниудынхаа орлогыг бууруулахгүй байж, ажлын байрыг хадгалж үлдэе л гэж байгаа.  АНУ ч төсвөө асар өндөр алдагдалтай баталж байна. Яагаад гэвэл хямралын үед компаниудаа сүйрүүлчихгүйн тулд ийм арга хэмжээ авч байна. Үүнийг харин зөв тайлбарлах ёстой. Бид популист хандлага аль, аль зүгээсээ гаргаад байна. Яамдыг цомхотгох, хүнийг цөөлөх, төсөв багасгах энэ сайн зүйл гэж байна. Харин энэ сайн зүйл биш.

-Төсвийн алдагдал өндөр байлаа гээд зээлээр санхүүжүүлнэ гэдгээс айж болохгүй. Бидний хувьд зээлээ эргээд төлөх эдийн засгийн потенциаль сайтай болсон.  Бидний зээлжих зэрэглэл өндөр болсон учраас хаанаас ч бид мөнгө босгох бололцоотой. Тийм учраас эдийн засгийн хэрэглээгээ өндөр байлгаж компаниудаа авч үлдэх ёстой. Зээлээ ирээдүйд олох орлогоороо төлж болно. Харин хийж байгаа хөрөнгө оруулалт нь бүтээмж бий болгодог, баялаг бий болгодог, мөнгө бий болгодог чиглэлд анхаарах хэрэгтэй.  Энэ  чиглэлээр рүү алхам хийж байгаа. Тухайлбал, Хөгжлийн яам байгуулсан асуудал. Эдийн засгаа урьдчилж төлөвлөөд бодлогоо гаргаад санхүүжилтээ хийгээд явъя. Харин эцсийн үр дүн нь иргэдэд мэдрэгдэх юм. Өнгөрсөн жилүүдэд бид уул уурхай дагасан хөгжлийн араас явсан. Өөрөөр хэлбэл, уул уурхай дагасан асуудал нь өмнө явсан бол бид одоо урьд нь гарч ажиллахаар бодлогоо зохицуулж байна. Монгол Улсын эдийн засгийг 2000 онтой харьцуулахад одоо 17 хувиар өсчихсөн байна. Тэгэхээр тухайн үеийнх шиг царцаая, хөлдөөе гэдэг бодлого барих юм бол бид хөгжихгүй. Ирээдүйд эдийн засгийн бололцоо байгаа энэ үед хөгжлөө тогтвортой хадгалаад дараагийнхаа хөгжил рүү чиглэсэн хөрөнгө оруулалтыг хийх ёстой. Тийм агуулгаар төсвийн тодотголыг хийсэн.  2013 оны төсвийг ч ийм байдлаар төлөвлөнө.  Одоо бид гал унтраах байдлаар ажиллахгүй. Өнөөдөр хүн амын гурван хувь нь хадгаламжтай, 97 хувь нь зээлтэй амьдардаг. Үүнийг л бид өөрчлөх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, орж ирж байгаа 17 дахин өссөн мөнгийг нийгэм рүү шилжүүлэх нь чухал. Төсөв тэлсэн, алдагдал өссөн. Тийм учраас төсвийн алдагдал том тоо сонсогдож байгаа. Төсвийн алдагдал таван хувь руу дөхөж байгааг сүйрэл мэт ярьж байна. Энэ нь тийм биш. Нийт борлуулалтын зах зээлийн 40 гаруй хувь төсөв дээр тогтдог учраас үүнийг бодох хэрэгтэй.

-Төсвийн алдагдал өндөр байхад гадныхан зээл өгөхгүй, эх үүсвэргүй болчихно гэж болгоомжилж байна. Бидний эдийн засгийн бололцоо ирээдүйд олох орлого сайн болчихсон, гадны хөрөнгө оруулалттай харилцан ашигтай байх бодлогоо хуулийн хүрээнд тодорхой байлгавал хамгийн өндөр эдийн засгийн өсөлттэй нь Монгол Улс. Харин бид Төрийн бодлогоо бид гаргаж чадахгүй байна. Эдийн засгийн боломжийг зөв ашигладаг, зөв зарцуулдаг, хүндээ бэлнээр тараадаг байдлаа өөрчлөөд явбал Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлд сөрөг нөлөө гарахгүй гэж бодож байна. Яагаад гэвэл бидний ирээдүйд олох орлого тодорхой байгаа. Ирээдүйгээс олох орлогын хэмжээгээрээ дэлхийн 10-т жагсч байна. Монгол Улс хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлээр анхаарах зүйл бий, өнгөрсөн наймдугаар сарын гүйцэтгэлээр төсвийн орлогын биелэлт 71 хувьтай л яваа.  Зарлага санхүүжилт мөн энэ хэмжээгээр дутагдалтай, ялангуяа хөрөнгө оруулалтын гүйцэтгэл 45 хувьтай байна. Татварын орлогын гүйцэтгэлийг харахад наймдугаар сард 470-аад тэрбум төгрөг орох ёстой ч энэ хэмжээгээр дутагдалтай явж байгаа харагдсан. Манай компаниудад нэг дутагдал бий. Тэр нь бизнесийн салбарууд маань гол төлөв улирлын чанартай, зуны улиралд их ажил хийдэг, энэ үеэрээ мөнгөө эргэлдүүлж байгаад оны эцэст татвараа төлдөг практик бий л дээ. Тийм учраас одоогийн төлөвлөсөн хэмжээний орлого орчих байх, орох боломжгүй гэсэн орлогыг сая төсөвт тодотгол хийх хүрээнд хассан. Нэг их айхтар дутагдал төсөв дээр гарахгүй. Харин төсвийн тодотголоор шийдэж чадахгүй зүйл бол Хүний хөгжил сангийн бондын асуудал 300 гаруй тэрбум төгрөгийг шийдэж чадахгүй үлдээсэн. Хүний хөгжил санд өөрчлөлт оруулахтай холбоотойгоор, батлагдаагүй. Энэ асуудлыг шийдэх шаардлага тулгарч болзошгүй. Яагаад гэвэл Хүний хөгжил санд уул уурхайгаас орж ирж байгаа төлөвлөсөн зэс, алт, нүүрсний үнэ буурахаар тэр хэмжээгээр орлогын эх үүсвэрийн дутагдалд орж байгаа. Жишээлбэл, бид 31 сая тонн нүүр экспортолно гэж байсан ч 22 сая тонныг экспортлохоор болж байгаа. Өөрөөр хэлбэл есөн сая тонн нүүрс экспортлох боломжгүйгээс болж тэр хэрээр орлого багассан. Энийг бонд гаргаж нөхнө гэж Хүний хөгжил санд оруулсан нь батлагдалгүй хүлээгдэж байна.  Тэгэхдээ энэ оны наймдугаар сарын гүйцэтгэлийг өмнөх онтой харьцуулахад 300 гаруй тэрбумаар орлого давж биелсэн байгаа. Тэгэхээр эдийн засаг бүр зогсчихоогүй байгаа болохоор гэнэтийн өөрчлөлт нэг их гарчихгүй болов уу л гэж харж байна.

-Гэрээг маргааш гэсэн байдлаар хийдэггүй. Хэдэн сараар урьдчилан хийдэг. Тэгэхээр оны төгсгөл хүртэл 7900 ам.доллараар хийгдсэн гэрээ хүчинтэй хэвээр байна. Харин нүүрсний хувьд 22 сая тонныг экспортолно гэдэг нь хүндрэлтэй. Одоо 11 сая тонн нүүрс экспортолчихсон байгаа. Үлдсэн хугацаанд өнгөрөгч хэдэн сарын үзүүлэлт шиг 11 сая тонныг экспортолж чадах уу гэдэг нь эргэлзээтэй. Зөвхөн Хятадаар дамжуулж худалдаалж байгаа өнөөгийн нөхцөлд хүндрэлтэй байгаа. Бид заавал нүүрс ав гээд шахаж чадахгүй шүү дээ. Түүнээс биш зэс, алтны үнэ буурахгүй. Хямралтай байх тусмаа алт үнэд ордог. Магадгүй зэс бага зэрэг буурлаа ч алтаар нөхөх боломжтой.

Э.ПАГМА