Найман сар дундаа орохын багцаанд хот сууринд шигдэгсэд нэг юманд гэгэл­зээд эхэлдэг. Тэр нь  “Хөдөө­ний айраг одоо л сайхан болж байгаа даа” гэж там­шаалсан яриа. Цаадуул нь ч гэмгүй царай­лан “Айраг цагаа дэлгэрэх цагаар яваад ирэх­гүй юу хө” хэмээн шор­доц­гоо­но.

Тэр улирал эхэлжээ. Уулын буга урамддаг намар цаг хараахан жигдрээгүй ч оршил болох үнээ бухсан мөөрөлдсөн, өглөө орой­доо сэрүүсэх янзтай, хангай нут­гийн хамгийн таатай өдрүүд ар араасаа угсран  өнгөрөх нь өнхрөх лугаа. Өдөржин зэлэн дээр ялаарх­сан хэдэн сэгсгэр гүү харуй бүрий­гээр сая суларч, унагаа дагуулаад бэлчээрт хүрэхийн үест хөхүүрт юүлсэн саам чим­чиг­нэн аандаа исээд эхэлдэг дээ. Айраг хэмээх адууны сүүн ундааг дэлхий дээр монгол­чууд тэр дундаа төв халхын­хан уудаг, хийдэг уламж­лал­тай. Сайн айраг зөвхөн Ар, Өвөрхангай ба Төв, Булганы урд сумд, Дундговийн хойгуур хил­лэнэ. Энд “Гүүтэй айлын гүзээтэй хүү” дэм­бээ­гээ хангинуулж, хуруу­гаа гарган назгайрцгаах нь жин­хэнэ халх төрх. Оройхондоо хот айл бүхэлдээ найган ган­хаж “Айр­гийн амтанд чимчиг­нэсэн Алтан намрын өнгө юмаа хө өө…” гэх­чилэн дуулж жаргацгаана.

Бямбадоржийнх Мануул­тын урд ард жил бүр зусдаг. Энэ жи­лийн хувьд хаварждаг саравчныхаа дэргэдээс тө­дий­лөн холдсонгүй. Доод голын дэнж дээрх хуучин зусдаг газар нь хотны шав­хайнд түлэгдэн хогондоо даруул­чихаж. Өнөө жилийн бороо хурнаар бараг өмч­лөөд авчихсан уг довцог нь гэр барих зай үлдээлгүй нуль өмхий өвс, шарилжинд саг­сайт­лаа да­рагд­сан байна. Эднийх энэ хавиа­саа холдож өөр аятайхан газарт нутаг сэлгэнэ гэвэл хаашаа ч нүүх гарцгүй. Саахалт айлууд цө­мөө­рөө адилхан адуу малаа хариулан, бараа бараагаа харалцан Орхон голын хөн­дий дагаад төгсгөлгүй үргэл­жилнэ. Малаа туугаад юм уу төхөөрөөд хот орон бараа­даж бусдадаа зай болсон айл байхгүй. Зөвхөн хүүхдүүд нь л сургууль соёлын мөр хөөсөн болохоос өвөлжөө хаваржаа хэдэн мал цөөрөө­гүй харин улам л нэмэгдсэн байх. Өнөө жил зуншлагатай тул­даа өвс бярдан ургаж мал сүрэг эрт тэвээрчээ. Хавар­жаагаа зунжин идээд бар­сангүй намартай зол­гочих­лоо. Тэрүүхэн цаана байгаа өвөлжөөний нутаг нь баргийн цасанд дарагдахааргүй урга­сан тул өвөлд бэлтгэх өөр  ажил  юу байхав.

Гүү татах завсар чөлөөн­дөө “Намрын ажил удахгүй эхэлнэ дээ” гэж яриад байсан.

-Та нар намар юу хийдэг улс байна? 

-Аа боодолтой өвс ганц хоёр портероор худалдаж авах тухай л ярьж байна. Төв аймгийн сангийн аж ахуйнууд руу жаал айраг, тар­ваганы махтай яваад очвол яадаг бол. Уг нь хавар мал төллөх үеэр гаднаа өвстэй байвал зүгээрсэн.

-Энд тариа ногоо хураах ажил байхгүй юу?

-Төв дээр нэг айл ха­шаан­даа төмс тарилаа гэж дуулд­сан шүү. Ногоо идэх сайн гэж зурагтаар ярьж байна. Ма­най­хан ч яахав дээ зун намартаа айргаа уугаад хоол ч хийж иддэггүй улс.

-Дан айраг уугаад байхаар хоолших уу? Өөр юм идэж уумаар санагдахгүй юу?

-Далай багш айргаа сайн уу гэж захиа биз дээ. Манай энэ хавийн­хан ороход цай чанасан айл одоо бараг л байхгүй дээ. Эртүүд бид дөр­вүүлээ өдөржин суугаад ху­рууд­сан чинь 150 литрийг уучихсан байна лээ. Сайн айраг бол тэр дороо шингэнэ. Цул витамин гэж байгаа. Эрүүл мэндэд сайн. Ходоод гэдэс амарна.

-Энд би нэлээд олон айлаар орлоо. Урт насалсан байрын эмээ, өвөө гэчихээр хүн нэг ч олж хар­сан­гүй. Оронд нь дандаа л “ажил яв­дал” болсон тухай яриа. Над­тай энэ удаад тэгж таарсан юм болов уу?

-Тийм юм байлгүй дээ.

-Их айрагдахаар сүүлдээ сог­тох янзтай. Дотор нь “хар нүдэн” хийгээгүй байхад ха­лаад эхэлж байгаа чинь архи­дал­таас ялгаа юу байна вэ?  

-Залуучууд хар архи тэгт­лээ их уудаггүй. Айргийг архи­тай зүйрлэж болохгүй. Өвөг дээдсээсээ үе уд­маараа уугаад идсээр ирсэн. Тэглээ гээд муу юм болсонгүйдэг. Энэ чинь тэгж яривал цагаан идээ. Цэвэр цагааны архи ч биенд сайн.

-Хүүхдэд талх идүүлэхийн тулд дээр нь чихэр варень түрхдэг. Тэрэнтэй л адил. Том хүн энэ “цагаан идээ”-нд ну­гас­гүй болсны учир нь дотроо спиртлэг байгаад л тэр шүү дээ. Чи тэгвэл үнээний сүүг айраг шигээ нэг дор их хэм­жээгээр ууж чадах уу?

-Алтан туурайтай адуу гэдэг чинь өөр шүү дээ. Эхий­гээ хөхсөн исгэлэн даага яаж хурдалдгийг л зүгээр сана­чих. Тэгэхээр гүүний саам, айраг нэг юм хэлээд байгаа биз. Байнга айраг ууцгаадаг манай энэ хавиас яагаад аварга хүчит бөхчүүд төрөөд байдгийг чи тэгвэл хэлчих л дээ?

Бямбадоржийн садан Бат­тулга бид хоёрын цагаан маргаан энэ хүрээд мухард­сан юм. Тэгээд өмнөө хултай айраг тавин хуруу­дацгаалаа. Энэ нутаг бол Булган айм­гийн Сайхан сумын Мануулт, Хунт нуур гэдэг газар.  Яагаав нөгөө олимп болгонд санаан зоргоороо үзүүр түрүү булаа­цалддаг агуу жүдоч Н.Түв­шин­­баярын төрж өссөн тоо­нот. Сайханыхан энэ өдрүү­дэд олимпод Түвшээгээ хэр­хэн барил­дахыг харах гэж шинэ зурагт худал­дан авч тоонон антениа засч сэл­бэцгээжээ. Дараа нь “Өмхий солон­гос хөл рүү нь өшиг­лөөгүй бол манай Түвшээ баараггүй тү­рүү­лэх­гүй юу?” гэж ам аман­даа гаслал­дацгаав. “За яахав дараагийн олимп гэж бас байна даа” гэлцэн олимп дэлхийн медальд хүрэх явдал  унага татах дайны хялбар­хан юм шиг хөөрөлдөж суув. Ямар­­тай ч бүтэшгүй мөрөө­дөл биш гэдгийг үзүүлсэн болохоор ийн том ярихаас ч яахав. Намхай, Лув­сан­жамбаа аваргаас өгсүүлээд Түв­шин­баярыг хүртэлх Мон­голын сор болсон хүчтэний өлгий нутагт айраг их уух дэмий дээ гэж мэтгэлцээд тэрнийгээ нотолж чадсангүй. Олим­пийн аварга төрүү­лэхийн тулд хөгжингүй улс орнууд тамирч­ныг балчраас нь бэлддэг байснаа одоо сүүлийн мэдээгээр бүр эхийн хэвлий дотор нь “янзал­чих­даг” болсон гэхчив. Өндөр хөгжил, шинжлэх ухаанаар зодож бэлдсэн таримал та­мир­чид нь хэнд ч үл дийлдэх мангас болон хувирдаг байх нь, базарваань хумпад. Тэд­ний өөдөөс эсэргүүцэн барил­дах манай Түвшээгийн хувьд Сайхан­даа сайхан айргаа уусан шигээ бага насаа өнгөрөөсөн. Уг нь их л хоцорсон оройтсон баймаар юм. Долоо наймдугаар ангид орохын багцаанд хөдөөний банди нарын нийтлэг жиш­гийн дагуу барилдаж ноцол­дож явжээ. Ер нь ч жаахан ултайхан зодоглодог юм билүү гээд аймгийн төв цааш­лаад хот орсон. Нагац эгч Х.Эрдэнэт-Од нь Сайхан сум төдийгүй дэлхийд цуутай бөх болсон нь ч нөлөөлсөн биз ээ. Тэгээд л төд удалгүй олим­пийн аварга, дахиад дэд аварга. Замын дундаас оруу­лаад уралдуулчих­сан соёо­лон азарга шиг яралзтал түрүү­лээд байдаг. Гадаа­дынхан биднээс “Танайх олимпийн аваргаа ямар сис­темээр бэл­дэж гаргаж ирвээ?” гээд бай­даг. Энэ асуултанд хамгийн бодитой хариулт өгч бай­гаа хүн бол нутгийн хэдэн ханагар эрчүүл. Тэд “Манай Түвшээ ч айр­ганд муугүй шүү. Одоо ирэхээр нь хараарай…” гэсэн юм.

Сайхан сумаар урсдаг Орхон голыг урагшаа жаахан өгсөхөөр Архангайн Хашаат, Өвөрхангайн Хархорин зал­гадаг. Өөрөөр хэлбэл олимп дэлхийн алдарт З.Ойдов, З.Дүвчин, С.Батцэцэг, заан Ч.Сан­жаадамба гээд тоо томш­гүй олон хүчтэнгүүд шахцалд­сан нутаг. Энэ хавийнхны амьдралын хэв маяг хоорон­доо адилхан. Бүгд л айраг ууж адуу малтай ноцолдож өсөц­гөөсөн. Иймхэн “систем” амжил­тын үндэс болно гэж байхгүй. Энд эс гэхэд энүүхэн хавьд дараагийн олимпийн аварга болчихоор хүүх­дүүд хичнээн ч яваа юм.

“Ихэр” Найдан гуайнх уг нь манай голынх. Одоо Сайханы хойд баг руу нүүчихсэн юм гээд бас сум дотроо хөөрхөн өмчилчих­жээ. Хүүгээ олимпийн аварга болохын урд жил “Улсын сайн малчин” болж мал сүрэг нь хоёр мянгыг хол давсан юм билээ. Эднийх дандаа л отор нүүдэл хийж явдаг айл гэнэ. Найдан гуай өөрөө ихэр, хүүхдүүд нь бас дараалан ихэрлэж дөрвөн ч хүүхэдтэй болсны дараа гурав дахь төрөлтийн тав дахь хүү болон мэндэлсэн Түвшинбаярын хувьд ихэрлээгүй. Гэхдээ яаж зүгээр байхав. Олимпийн хэн дуртайд олддоггүй медалийг сая өөртөө ихэрлүүллээ. Аваргын ар гэр нутаг усанд өөр гоц гойд ба нууж хаах юм байхгүй. Найдан гээд бөхөөс хол явж ирсэн жижигхэн өвгөн. Эхнэр нь харин жаахан бадриун.  Хүү нь алдаршиж, өөрөө мянга түмэн малтай болчихлоо гээд зан ааш нь эвдрээгүй, хот орж тансаг орд харшинд залраагүй, байгаа­гаараа л, олонтойгоо ид, уу болсон айл. Тэгэхээр энд тагнуул ирээд ч Түвшинбаяр нар хэрхэн олимпийн аварга болж бэлтгэгдсэн нууцыг илрүүлж чадахгүй. Гэхдээ Сайхан нутгаас сайн хүмүүн төрөөд байдаг нь тохиолдол биш. Хольц ороогүй төв хал­хынхан бусдаасаа яс сайтай гэдэг. Тиймдээ ч нийт мон­гол­чууд дотроос илүү олонхи, хүчирхэг төдийгүй манлай­лагч нь байсаар ирсэн юм билээ гэж гадаа­дын судлаач тэмдэглэсэн байсан. Тэр л ортой байх.

Малчин Бямбадоржийнх айл­чин ирэх сургаар гүүгээ дахиж барьсан гэж байна. 50, 60 гүүг зунжин саах гэхээр уух хүн олдох­гүй айраг хахарна. Тэрэнд орохноо хэдэн унагаа тэвээрүүлж авсан нь дээр. Одоо харин сэрүүсээд эхэл­бэл гүүгээ малын тоо хүртэл бараг тавих­гүй айргаа хураа­на. Өвөл цагаан сар хүртэл хад­галж бор­луулна гэсэн төлөв­лөгөөтэй хавар зургаан сарын сүүлээр айрагны сайн хөрөнгө олох эрэлд гардаг аж. Эхний саамыг ямааны тарагтай хольж айл бүр өөрийн гэсэн жор хийцээр хөрөнгө гаргаж авна. Айраг­ныхаа өтгөн шингэн, исэлт, шингэц энэ тэрийг тохируу­лахын тулд бүгд л санаа тавьцгаах юм. Гэрт олон хүн цугларч бага зэрэг бүгчим болмогц юун түрүүн хөхүүр­тэй айргаа гаргаж сэрүүн газарт тавих, гадаа борооших янзтай болбол буцаад оруулна. Том цэнхэр савтай айргаа өдөр бүр хоёр цагаас доошгүй  бүлдэг албаа ямар ч тохиолдолд таслахгүй. Хүнд нүүр бардам амсуулах ундаа бэлт­гэхийн тулд адуу айраг хоёр дээрээ үнэхээр санаа тавьж байна. Гадуур хүмүүс Сайханы, Могодын гэх брэнд нэрийг нь ашиглаж өөр айраг зараад байдгийг ч анхаа­ралдаа авчээ. Нутгийнхан иргэний үнэмлэхээ энгэртээ зүүгээд “БУ” дугаартай машинаа унаж хот орж айр­гаа зардаг аж. Энэ нь хаашаа ч бултахын аргагүй баталгаа болдог бөгөөд бусад тохиол­долд айраг зарагчийг худал­дан авагч өөрөө таньдаггүй бол ихэнхдээ нэр барь­сан хулхи айраг шүү гэж сануул­сан юм. Буцах цаг болоход саванд айраг хийж өглөө. Ихэнх газрынхан айраг  зам­даа исэж хатуурдаг гээд саам хольдог. Харин Булганыхан тэгсэнгүй. Манай айраг хотод очоод арав хоносон ч яг энэ хэвээ­рээ байна гэсэн нь үнэн байлаа.

Ж.ГАНГАА