Арын сайхан хангай нутаг хэмээн дуунд гардаг байгаль орчны цогболбор газруудын нэг болох Архангай аймагт

зорчлоо.Архангай аймгийн Өндөр-Улаан суманд сүүлийн 2 жилд нутгийн ардууд нэг л гундуухан. Малчин олон нэг л бараандуу.

Монголчууд бидний шүтэн биширч, хайрлаж хүндэлдэг их аварга Дагвадорж тус суманд уран олборлож байгаагаас ийм хэрэг үүджээ. Үсгүй тугал хурга төрж, нутгийн хөгшчүүлийн бие чилээрхэж эхлээд юуных вэ гэдгийг эрж хайхаар хэдэн хүмүүс сэтгэл шулуудан эрэлд мордоход их аваргын уран олборлож буйн улмаас суманд нь ийм зовлон учрах болсоныг нутгийн ардууд сая нэг ухаарчээ. Тэдэнд их аварга: Гадныхан манайхыг цөлмөж байна, би монгол хүн монголынхоо газрыг ухахад яадаг юм гэсэн тайлбарыг хийсэн байх юм. Монгол гадаад гэхгүй манай газрын баялагийн төлөө ийнхүү хор хохирол бодохгүйгээр шуудай хүрз бариад орчихсон энэ байдал үнэндээ эдийн засагт ашигтай боловч ирээдүйд ямар их нөхөж баршгүй хохирол учирж болохыг харуулж байгаа биш үү.

1970 онд Монгол, ЗХУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийн дагуу геологийн багийнхан ураны ордуудыг хайгуулыг хийж мардайн голын  ураны орд гэх зэргээр монгол ураны хэд хэдэн том орд байгааг судалсан хэмээн түүхэнд байдаг. Гэвч эдгээр ордуудыг ашиглахдаа техник технологи, орчин тойрны байр сав зэрэгт асар ихээр анхаарч ажиллах хүчний эрүүл аюулгүй байдал, байгаль орчин, тэр дундаа агаар мандал ундны усанд учруулж болох үр нөлөөг нь бодолцож үзэх, энэ бүх аюулгүй ажиллагааг хангах ёстой байдагийг олон улсад баталсан байдаг. Хүдэр уран гээд агаар мандалд хорт бодис ихээр ялгаруулдаг ордуудад далд аргаар олборлолт явуулах ёстой геологийн салбарынхан сайн мэднэ. Гэвч их аваргын орд энэ шаардлагыг хангахгүй байгааг нутгийн ард түмэн хэлж байгаа юм.  Тус ордын тусгай зөвшөөрөл лицензийг тус аймгаас их хуралд дэвшиж, засгийн газрын агентлагийн гишүүнээр ажиллаж байсан С.Ламбаа сайд байхдаа хүчингүй болгожээ. Гэвч Ерөнхий сайд Сү.Батболд хүчин төгөлдөр ажиллах зөвшөөрлийг өгсөн гэх яриа байгаа. Ураны орд зун намартаа ажлаа хэвийн явуулж байгаа. Харин эргэн тойронд гол горхи ширгэж, хүн мал үхэж, өвчилж байна. Зарим иргэдийн биеэр нь үл мэдэг яран товруу үүссэн гэх. Байгаль ээжтэй буруу харьцвал тэр эргүүлээд хариугаа авдаг. Гэхдээ эрх мэдэтлнүүдээс биш иргэдээс… Яагаад гэхээр та бүхэн миний төлөө тэмцээд, энэ бүхнийг зогсоогоочээ хэмээн ингэдэг бизээ. Хэрвээ хэн нэгэн бодит хүн байсан бол хэлж ярих зүйл олон байгаа болов уу.

Миний ээж геологийн салбарын ажилтан. Ээж маань ураны дээж ирсэн өдөр хэдэн давхар масктай, хэдэн литр сүүтэй ажилдаа явдагийм. Ажлынх нь зарим нэг нь толгой нь эргэж өвддөг тухай ч хааяа ярьдаг. Зөвхөн дээжийг нь судалж байгаа хүмүүст ингэж нөлөөлж байхад ордынх нь гол цөмд, ойр хавьд нь амьдарч байгаа хүмүүст тэрнээс илүү шинж тэмдэгүүд илэрдэг байлгүй. Энэ зовлонг Архангайд гэж та бодож байвал үгүй. Саяхан нэгэн мэдээг үзээд энэ улсын иргэнийхээ хувиар дахиад бухимдлаа. Нийслэлээс 60 км-ийн зайд ураны орд илэрчээ. Хятад иргэд тус ордод гар аргаар олборлолт явуулж байгаа гэх. 2011 оны 1-р сарын 21-ний өдөр Ерөнхий сайд С.Батболд мэдэгдэл хийхдээ энэ жилээс эхлэн цөмийн энергийн идэвхит бодисуудыг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулна гэж ярьсан санагдана. Эдийн засгийн эргэлтэнд оруулж иргэдийн амжиргааг өсгөх бодлого мэдээж хэрэгтэй. Гэхдээ эргээд хар хоргүй, байгаль орчинд ээлтэй ажлуудыг давхар хийж, ёс горимынх нь дагуу ажиллуулах ёстойг иргэн хүнийхээ үүднээс хэлэхийг хүсч байна.

Монголын хаа сайгүй газрын доорх баялаг нуугдаж байдаг. Энэ бүхэнд зөвхөн эдийн засгийн ашиг сонирхолоор хандвал ирээдүйд манай үндэстэнд сэндийчсэн хэдэн газар, сайхан хэдэн түүхээс өөр зүйл үлдэхгүйнээ. Зөвхөн нэг газраар жишээлэхэд ийм байна. Баянхонгор, Дорнод, Архангай, Төв гээд ураны болон цөмийн идэвхит бодисын ордууд манайд олон байгаа. Энэ бүхэнд санаархагчид тэрнээс олон байгаа. Аврал эрсэн эх дэлхийг улам уйлуулах биш хааяа ч гэсэн баярлуулж яваарай бизнесмэнүүдээ, улс төрчидөө. Тэр дундаа монголын ард түмэн их аварга Дагвадорж таньд тун чиг хайртай юмсандаа. Ингэж биднийхээ итгэлийг алдаж бүхэл бүтэн 3 сумыг байгальтай нь, хүн малтай нь үхүүлж байгаа тань юунд шунасных вэ?

Г.Бандура

дуулианмн