Нэгэнтээ судлаач Д.Ганухяг “АН-д үе солигдолт болж байна. Ц.Элбэгдорж, Р.Гончигдорж, Н.Бат-Үүл, Д.Дорлигжав, Н.Алтанхуяг нар болон түүний үеийнхэн аль хэдийн музейн үзмэрт очих цаг нэгэнт болжээ.Гэхдээ нэг том зовлон байгаа нь АН-ын лидерүүд биологийн нас нь залуу боловч улстөрийн нас нь харьцангуй хөгшин юм. Ухаандаа Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт хоёрыг хэн ч харсан залуу гэж харах боловч үнэндээ бол тэр хоёр шиг “хөгшин төгцөг” монголын улс төрд байхгүй. Өөрөөр хэлбэл нийгмийн шилжилтийн эмх замбараагүй үед юу ч мэдэхгүй, юу ч чадахгүй, нусгай юмнуудыг төрд гаргаж ирсний балаг нь энэ.

       Энэ хэдийг юм үзүүлж, ажил хийлгэж сургах гэж Монгол Улс тэр аяараа туршилтын лаборатори болсон юм. Одоо ч гэсэн эдний сурч мэдээд гийгүүлчихсэн юм гэж бараг үгүй” гэсэн нь бий. Энэ бол үнэнийн хувьтай зүйл. С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг бид олон насны зөрүү байхгүй. Гэтэл улстөрөөрөө бол эд нар аль хэдийнээ 25 жил болчихсон. Тэдний нас залуу байдаг ч үйл ажиллагаа нь хөгширчихсөн, өнөөх л олигархийн бүлэглэлдээ баттай данстай болчихсон. Хаашаа ч ямар ч хөдөлгөөн хийж чадахгүй болчихсон байгаад хамаг учир бий. Эрүүл залуу, шинээр сэтгэх ямар ч боломжгүй болсон гэдгийг ч шударга хэлчихсэн нь дээр. Хэдийгээр тэд биологийн насаар залуу, тавин нас ч хүрээгүй хэрнээ улстөрд хорин тав, зургаан жил болчихсон хийгээд энэ өнгөрөгч хугацаандаа нийгэмд ямар ч өөрчлөлт хийхээр бодит ажил хийсэнгүй.

        Тэгэхээр өнөөдөр бүр ч хийхгүй гэсэн үг. Ч.Сайханбилэг ерээд оны эхэнд улстөрд аль хэдийнээ хөл тавьчихсан байв. Тухайлбал, өдгөөгийн Засгийн газрын тэргүүн маань1991 оноос Монголын Залуучуудын Холбооноос улстөрийн ажлын гараагаа эхэлж, 1996 онд хорин хэдтэй УИХ-ын гишүүн, Гэгээрлийн сайд болсон гээд бод.Улстөр нь төлөвшчихсөн улс оронд юу л гэж хорин хэдтэй хүүхдэд Төрийн том алба өгөх билээ. Улстөрд өндөр алба хашихын тулд боловсрохоос гадна ажил амьдрал туулсан туршлага гэж нэг чухал зүйл байдгийг дэлхий нийт гол мөрдлөгөө болгодог юм билээ. Тэдний хувьд бол энэ цаг хугацааг тойроод гарчихсан гэж хэлж болно. Яагаад гэхээр тэд ид ажил амьдралд хөл тавих хорин хэдэн насандаа шууд Төрийн өндөр дээд сэнтийд заларч, эгэл амьдралаас тасарч сэтгээд сурчээ. Жинхэнэ цагаан гартнууд бол миний дээр дурдсан хүмүүс.

        Миний бодлоор бол хүн хорин нас гартлаа сурч боловсрох, цаашид ч сурч болох. Үүнээс хойш хувийн болон хувьсгалын салбарт бага, дунд шатны алба хашиж, өөрийгөө бэлдэх хэрэгтэй. Энэ салбарууд болон амьдралд өнгөрүүлсэн арав гаруй жилийн туршлага Төрд их, бага алба хашихад нь маш том туршлага болж өгнө. Эндээсээ ёстой нөгөө удирдагч болох уу гүйцэтгэгч болох уу гэдэг нь тодордог болохоос биш хар нялхаараа өндөр дээд албан тушаалд очсон хүмүүс улс эх орон, ард түмний тухайд төгс ойлголт гэж үгүй болчихдог гэдгийг харж байна. С.Баярцогтын хувьд ч 1990 онд хорь гаруйхан настай хүүхэд Ардын Их Хурлын депутат, Улсын Бага Хурлын гишүүн болж байсан. Үүнээс хойш улстөрийн өндөр дээд албан тушаалаас буусангүй. Өнөөдөр энэ мэт нөхдүүд захын гэр хорооллын амьдрал мэдэхгүй.

        Малчны хотонд чухам ямар ажил өрнөдгийг мэдэхгүй. Өөрсдийнхөө цагаан гартны тансаг амьдралаар Монгол Улсын нийгмийг төсөөлж явна. Эдгээр нөхдийн тойрон хүрээлэгчид ч бүгд ижилхэн, цагаан гартнууд. Ийм байхад улс орны амьдрал утгаараа дээшилнэ гэдэгт эргэлздэг юм. Тиймдээ ч ил далд дансан дахьсая саяар ам.доллараа мартчихдаг байх. Би заавал ядуусыг өндөр дээд албан тушаалтан бол гээгүй. Хамгийн гол нь хүн ид сурч боловсрох насандаа ширээ сандалд тухалж, улмаар Төрийн өндөр дээд албан тушаалд очихоор нийгмийн амьдралд ахиц гардаггүйг сүүлийн жилүүдийн бодит туршлагаас харж байна. Үнэндээ судлаачийн хэлснээр“тэр хоёр шиг “хөгшин төгцөг” монголын улс төрд байхгүй” учраас “шинэчлэл”, “шийдэл” тэднээс хүсэх ч юм биш гэдэгтэй санал нэг байна. Мөн судлаачийн хэлснээр “Одоо ч гэсэн эдний сурч мэдээд гийгүүлчихсэн юм гэж бараг үгүй” учраас өнөөдрийн Төрийн өндөр дээдсээс найдах зүйл юу ч алга гэдэгтэй ч санал нэгдэнэ.

С.Баяр

Шуурхай.мн