ҮНДЭСНИЙ БӨХ АД ҮЗЭГДСЭНИЙ ТУХАЙД
Нийтлэлч Цэнддоо ихэд “дургүйцсэн” хэдий ч Д.Сумъяабазар гишүүн болж байна. Бөх барилдаж байсан учраас Монголын парламентад орох ёсгүй гэж нийтлэлч хэлж. Харин Л.Эрхэмбаяр нь хаа очиж эр хүн бололтой. Сонгуулийн бохир тоглоомонд оролцохгүй, харин улс төрөөс бол гарахгүй, дахиад үзнэ гэжээ. Сүүлийн үед их улс төрд бараг сонсогдоогүй үг. Энэ үгээрээ магадгүй 2016 оны мандатынхаа замыг зассан ч байж мэдэх. Ардууд эр хүнд хайртай. Нэг талаар нийтлэлчийг бас ойлгож болно. Бөх хүн бүдүүн хадуун, муйхар гүжир гэж тогтсон хандлага (стереотип) ойлголт байдаг. Үүн дээр “ардчиллын ” эрх ашгийн үүднээс тоглох нь ч нийтлэлчийн “ариун” үүрэг мөн. Улс орон тусгаар буюу бие даан оршихын тулд хүчирхэг эдийн засгаас илүүтэй үндэсний соёл хамгийн чухал. Энэ соёлоос улбаалсан үндэсний ухамсар улс орны баян болоод жаргалтай байхын үндэс болдог. Харин либерал үзэл үндэсний соёлыг чухалчилдаггүй, тэдний тэргүүн зэргийн тунхаглал бол хувь хүний эрх чөлөө. (Яахав ардчилал, шударга ёс энэ тэр гэж бий). Эрх чөлөөнд учир бий. Нэгэн найрагчийн “Энүүхэндээ гэж хэлэхэд би хорионд байх дуртай, эгэл даруухан ижий, эцгийн минь голомт намайг хорьдог” гэсэн үг бол эрх чөлөөний хязгаарын тухай дэндүү агуу хэлсэн хэрэг . Жижигхэн Монгол маань өнөөдөр баян байхын төлөөсөнд өвгөдийн зарлиг болсон үндэсний соёлоо арилжиж хэрхэвч болохгүй билээ. Биднээс том хэдий ч япончууд сумогоо том бодлогоор дэмждэгтэй харьцуулахад үндэсний бөх гэх энэ соёл өнөөдөр “авъяас”-аараа оршин тогтнож, монгол бахархлыг хадгалж, тээж яваа юм. Харин ганц нэг бөх энд тэнд зодоон нүдээний асуудалд нэр холбогдоод яваа нь Х.Тэмүүжин сайдад хамаарах тусдаа асуудал шүү дээ Цэнддоо нийтлэлч ээ. Ер нь бол уртын дуу, хурдан морь, үндэсний бөх гурав үгүй бол Монгол гэж байхгүй. АНУ-ын онцгой статустай муж л байна байх энэ нутагт. Хурдан морийг хүүхдийн эрхтэй эсрэгцүүлж тавиад үгүй хийх ухааны яриа нь хэний заавраар шидээд байгаа чулуу юм бол доо. Норовлин цэнхэр говиосоо улаахан хацартай охид төрж, Норовбанзад шиг уртын дуу дуулахыг Ц.Хулан найрагчтай ханьсан сүслэн чагнахыг хүсдэг юмаа би.

“АРДЧИЛАГЧИД” ХҮСЭВЧ ЭХ ОРОНЧ БАЙЖ ЧАДДАГГҮЙ
Гурав дахь хөршийн тухай бид ярьдаг. Улаан луу, Цагаан бавгайтай хөрш учраас АНУ-ын ашиг сонирхлыг энэ улсад онцгой хүндэтгэх хэрэгтэй гэнэ. Тиймээ хэрэгтэй. Гэхдээ “Айл хүний амь нэг, саахалт айлын санаа нэг” гэдэг үгийг мартаж хэрхэвч болохгүй. 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Ц.Элбэгдорж хоёр хөршийн эзлэн түрэмгийлэх бодлого гэгчээр сүрдүүлсэн сурталд тулгуурлан ялагчаар тодорсныг бас л мартаж болохгүй. 2012 онд эдийн засгийн ардчилал гэсэн уриагаар АН сонгуульд ялсан. Харин одоо эдийн засгийн ардчилал гэж юу хэлж байсан нь бүрхэг болчихлоо. Эдийн засгийн олигопол бүтцийг задлахыг эдийн засгийн ардчилсан хувьсгал гэж хэлэх байх. Эдийн засгийн ардчилал гэдэг нь , зах зээл дээр цөөн хэдэн аварга корпораци ноёлоогүй, үнийн хуйвалдаан явагддаггүй, жижиг бизнес оршин тогтнох орон зайгаар хавчигдаагүй тийм нийгмийг хэлэх ёстой. Иим бодлого харагдахгүй байна. Харин одоо эдийн засгийн эрх мэдлийг иргэдэд гэж үгээ сольжээ. Аргацааж байгаад Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялах ёстой. Дахиад олон олон хүн шоронд орох ёстой. Тэгээд 2016 онд эрх барина. “Авилгатай тэмц” гэсэн тушаал улс төрийн нууц заавар дагалдуулан далайн чанадаас ч юм уу ирсэн байж болох. Хэрвээ АН Монголын нийгмийг хагаралдуулан талцуулсан энэ бодлогоо үргэлжлүүлэх аваас бид Алунгоо эхийн домогт гардагчилан хэнд ч хялбар дийлдэхээр болно. Ийм л хялбар гаргалгаа байна. Эдийн засаг чухал нь гарцаагүй. Гэхдээ идэх хоол, өмсөх хувцаснаас хавьгүй чухал нэгэн үнэ цэнэ байдгийг манай либералууд АН-ынхан ойлгож чаддаггүй. Энэ бол газар нутаг, хэл соёл. Улс орныг удирдана гэдгийг мөнгө олоод, үйлдвэр барих гээд ойлгочихсон учраас үндэсний эрх ашгийн тухай бодох чадваргүй. Иймээс ардчилагчид хүсэвч эх оронч байж чадахгүй юм.

ЭРГЭСЭН САЛХИ
Сонгинохайрхан дахь дахин санал хураалт шинэ Засгийн газарт ард түмэн ямар сэтгэлтэй байгааг харуулсан бие даасан сонгууль юм. Аливаа сонгууль бүр улс төрийн үр дагавартай байх ёстой. Сумъяабазар Сонгинод ялснаар ямар үр дагавар бий болох вэ. Муугаас нь эхлэе. Ц.Элбэгдорж дахин Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож чадахгүй нь гэж ихээхэн сандралд орох бөгөөд мөнгө цацахыг шаардан Засгийн газрыг шахаж эхэлнэ. Эхний шинж нь улс төрийн хэлмэгдэгсдийн ач, зээ нарт олгох мөнгөний асуудал мөн. Шинэчлэлийн Засгийн газар нам нэгт Ц.Элбэгдоржийг ялуулахын тулд юугаа ч хайрлахгүй бөгөөд Чингис бондын мөнгөнд ёс бусаар гар дүрэх бий вий. Ер нь бол сонгогчид эдийн засгийн ба эх оронч гэсэн хоёр сэдлээр улс төрийн сонголт хийдэг. Эдийн засгийн сэдлээр хийсэн сонголт ихэвчлэн АН- ыг дэмжсэн дэмжлэг байдаг бол эх орончид МАН-д итгэл үзүүлдэг гэж болно. Тэгэхээр Сонгинохайрханы сонгуулиар идэх хоолноос илүү эрхэм дээд зүйл гэж бий гэдгийг сонгогчид ойлгожээ. 2009 оны Ерөнхийлөгчийн, 2012 оны Ерөнхийлөгчийн болоод орон нутгийн сонгуульд Эх орончдын гурав дараалсан ялагдлыг Д.Сумъяабазар аварга ялалт болгон хувиргалаа. Энэ бол зүй тогтлоороо дараалсан ялалтын эхлэл. Боломжийг ашиглах ёстой.