Улс төр судлаач Л. Эрдэнэтуулын ярилцлагыг хүргэе.

-Монголын улс төрийн өнөөгийн нөхцөл байдал ямар байна. Та үүнд ямар дүгнэлт хийж байгаа вэ?

Ер нь өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдал их гүн гүнзгий хямрал дампуурлын байдалтай байна. Яагаад гэвэл олон жил бугшсан улс төрийн системд өөрт нь шинэчлэл хэрэгтэй байдаг. Гэтэл энэ шинэчлэлтийн үйл явц явахгүй байдал нь улам дордуулах тал руугаа яваад байна гэж харагдаж байна. Хамгийн гол нь энэ дампуурал хямрах үйл явц нийгэм бүхэлдээ энэ дотор нийгмийн бас нэгэн салбар болох улс төрд асар их хурдацтай явж байна. Өмнөх 20 жилд хурд нь аажим аажмаар хямралын үйл явц явж байсан бол одоо үед бүр сансрын хурдтай гэж хэлж болохоор үйл явц явж байна.

-Тэгэхээр энэ хямралын эхлэл чухам хаанаас эхэлж байна. Аль хэсэгтээ энэ хямрал илүү гүнзгийрч байна?

Өөрийн гэсэн зүй ёсны шалтгаан ч байгаа.Үүн дээр нь тодорхой субьектив гэж хэлдэг бүлэг хүмүүсээс, улс төрийн намуудаас, улс төрд орж байгаа бусад субьектуудээс хамаарсан ийм хүчин зүйлүүд нэмэгдэж байна.Тэгэхээр яг хямралын үйл явц тэдэн оноос эхлэлтэй гэж хэлэхэд хэцүү л дээ. Хамгийн гол нь бид нийгмийн өөрчлөлтөөр улс төр цэвэрших боломжууд өмнөх он жилүүдэд байсан. Харамсалтай нь энэ боломжийг улс төрийн эрх мэдэл барьж байгаа  нийгмийн бүлэг хэсэг хүмүүс энэ боломжоо ашиглаж чадаагүй харин ч байдлыг улам дордуулсаар ирсэн л дээ.

-3 дугаар сарын эхээр та улс төрийн намуудын дарга нарт хандаад ил захидал илгээсэн байсан. Таны ил захидалд таны хандсан хүмүүс хэр анхаарлаа хандуулсан бэ?

Зохих хэмжээгээр надад хариу өгсөн гэж би үзэж байгаа. Ямар ч байсан гурвууланд нь түрүүчийн долоо хоногт өгсөн.  Энхбаяр дарга эмнэлэгт хэвтэж байгаа эрх чөлөө нь хязгаарлагдсан ийм нөхцөл байдалд хилс хэрэгт гүтгэгдээд байгаа. Тэгэхээр Энхбаяр даргатай би өнгөрсөн долоо хоногт 2 дугаар эмнэлэг дээр очиж биечлэн уулзсан. Энхсайхан даргатай мөн биечлэн уулзсан.Санал солилцсон. Энхтүвшин даргатай ч тодорхой хэмжээгээр уулзсан. Санал солилцсон гэж хэлж болно. Ерөнхийдөө бүгд улс төрийн хүрээнийхэн,  тэр байтугай Ардчилсан нам дотроо миний захидалд дурдсан зүйлүүдийг үнэн зөв бодит талтай гэдгийг хүлээн зөвшөөрөөд байгаа. Гагцхүү гарцаа олж харж чадахгүй байгаа юм. Чухам гарц тэгвэл юундаа байна гэхээр одоо байдлыг аажим аажмаар дээрдүүлэх эсвэл нилээд шийдэмгий зоримог арга хэмжээ авах гэх мэт арга замууд  дээр саад бэрхшээл байна. Мэдээж захидалд дурдсан баримтуудыг мөн л хүлээн зөвшөөрөх хэсэг үлдчихсэн байгаа. Миний захидлын гол санаа өнөөдөр нийгмийн дампуурал ямар байдалд хүргэсэн бэ гэвэл нэг нам тухайлбал дангаараа олонхи болж чадаагүй ч гэсэн Ардчилсан нам өнөөдөр буруу замаар будаа тээгээд үндсэндээ  ардчилалынхаа гол зарчмуудыг уландаа гишгээд нэг ёсны өнгөлөн далдалсан фащист дэглэм тогтоочихоод байна.Хэтэрхий их дураараа авирлаж байна. Байдлыг сайжруулах нэрийдлээр бусад намуудын сөрөг хүчин сул дорой байгаагаар далимдуулан бүхий л салбарын, нийгмийн бүх эрх мэдлийг хууль хүчний байгууллагууд,  Ардчилсан намын эрх бүхий бүлэглэлүүд гартаа атгах үйл явц ямар ч хяналтгүйгээр үргэлжлэн явж байна гэдгийг цохон тэмдэглэсэн байгаа. Энэ дээр бодит парламент доторх болон гаднах сөрөг хүчний нэгдмэл нэгдсэн байр суурь маш их чухал юм гэдгийг мөн дурдсан. Ер нь уг захидалд дурдсан би өөрийн дүгнэлтүүдээ  нилээд дэлгэрүүлэх ажлыг эхлүүлчихсэн явж байна. Ялангуяа нотолгоо гаргах тал дээр яагаад өнөөдөр Ардчилсан нам дураараа аашлах зам руугаа оров,  сөрөг хүчин яагаад дотроо зөрчилтэй байна, өнөөдөр хүссэн хүсээгүй зарим намуудын ааш авираас харахад жишээлбэл Ардын нам руу их дайрч байна л даа. Гэтэл би ч гэсэн өөрөө МАН-тай таатай харьцаатай хүн биш. Ний нуугүй хэлэхэд тэднийг шүүмжилдэг. Удирдлагынх нь арга барилыг шүүмжилдэг. Гэхдээ өнөөдөр хүссэн хүсээгүй монголын энэ улс төрийн тогтолцоонд парламент харьцангуй олон суудалтай бодит системгүй сөрөг хүчин гэж ярьдаг Ардчилсан намд хянах хамгийн том хүч бол энэ нам дээр төвлөрсөн байгаа. Тийм учраас намуудын уулзалтан дээр зарим нэг жижиг гэгддэг намууд хэт их дайрч Ардчилсан болон Ардын намыг татан буулгах хэрэгтэй гэх мэтчилэнгийн яриа надад маш их гайхшралыг төрүүлсэн. Яагаад гэвэл ардчилсан гэгдээд байгаа нийгэмд байж боломгүй зүйл. Цагийн сайханд одоогийн МАН хуучин нэрээр Монгол Ардын Хувьсгалт Нам засгийн эрх барьж байхад мөн л парламент дах сөрөг хүчин нь Ардчилсан нам байсан. Тэгэхэд хэзээ ч Ардчилсан намыг татан буулгая, өмч хөрөнгийг нь хурааж авая гэсэн яриа гардаггүй байсан. Яагаад гэвэл тодорхой хэмжээгээр ардчилсан нам жинхэнэ сөрөг хүчнээ хүлээн зөвшөөрч байж энэ улс төрийн бохирдол арилдаг. Тодорхой хэмжээгээр сөрөг хүчнээ хүлээн зөвшөөрч байж, сөрөг хүчнээ огт үгүйсгэж,  нугачин дарна гэдэг шууд дарангуйлалын систем яаж ч  бодсон онолоороо ч гэсэн тийм байгаа.

-Ардчилсан намыг ер нь хууль бус үйлдлүүд олон хийж байна гээд Үндсэн хуулийн цэцэд ч гэсэн зарим төлөөллүүд хандсан байдаг. Тэгэхээр энэ удаагийн Засгийн газарт бас МАХН-н төлөөлөл Иргэний Зориг Ногоон намын төлөөлөл байгаа. Тэд нарын дуу хоолой хүрэлцэхгүй байна уу? Та юу ажиглаж байна?

Миний ажиглаж байгаагаар түрүүн хэлсэн дээ. Хэрэв МАН өнөөдөр УИХ дахь сөрөг хүчин байгаа.  Эвслийн засгийн газарт  цөөнх нь болж байгаа нь Шударга ёс эвсэл бөгөөд Иргэний Зоригийн төлөөлөл байгаа. Иргэний Зоригийн хувьд байр суурь нь үнэхээр тодорхой биш байдаг болохоор Шударга ёс эвслийн хувьд Засгийн Газрын хүрээнд ямарч байсан бас нэг улс орны хөгжилд мөрийн хөтөлбөрөө хамтран хэрэгжүүлэх, мөн хамгийн гол нь өнөөдөр үүсээд байгаа  улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийг таслан зогсоох, шударга ёсны төлөө хамтран ажиллах, болохоос нь болохгүйг нь хүртэл тодорхой парагматик  байр суурьтай байгаа гэж ойлгогдож байна. Гэхдээ үнэхээр Ардчилсан намын хууль зөрчсөн үйлдлүүд Цэцээр тогтоогдох юм бол энийг аль нь ч хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр арга байхгүй.

-Сөрөг хүчний хувьд нэг талаас тооны хувьд бас чамлахааргүй. Тэгтэл сөрөг хүчин бас өөрсдөө сөрөг хүчнийхээ үүргийг хангалттай сайн биелүүлж чадахгүй гэдэг шүүмжлэл гаднаас ч,  дотноос ч маш их гарч байна. Чухам яагаад хангалттай сайн гүйцэтгэж чадахгүй байна? Зарим талаас үлбэгэр сул дорой гэсэн дүгнэлт ч гарч байна?

Тэр бол үнэн л дээ. Ер нь аль ч улс төрийн нам Монголд хямралд орчихоод байна. Энэ олон жилийн  ялзралын систем  намууд мөнгөн дээр тогтсон бизнесийн бүлэглэлүүдээс хамааралтай байсан  нь өөрөө намуудын ялзралыг жижиг том гэлтгүй бий болгочихсон. Намууд ялзрахаараа яадаг вэ гэхээр доторх бүлэглэлүүдийнх нь зөрчил их хурцатдаг. Өнөөдөр ямар нэгэн байдлаар фракцгүй,  бүлэггүй,  албан бус фракцгүй  нам гэж байхгүй  дээ. Тэр тусмаа Засгийн эрхэнд эрх мэдэл хичнээн ойрхон байна, төчнөөн зөрчил нь мөнгөн дээр тогтож байгаа нөхцөлд зохицуулах нь улам хэцүү болдог. Энэ бол зүгээр нэг үзэл баримтлалын ч юм уу зөрчил. Одоо өөр өөр байр суурийн асуудлыг дугуй ширээний ард сууж байгаад хэрэлдээд зодолдоод ч гэсэн ойлголцолд хүрч болдог. Мөнгөн дээр, мөнгөний эрх ашиг дээр суурилсан зөрчил гэдэг зохицуулахад асар их  хэцүү. Тийм учраас энэ АН, МАН нь урьд нь засгийн эрх барилцаж байсан  намуудын фракцуудын зөрчил  нь өөрөө зохицуулагдсан ч гэсэн юугаар зохицуулагдав гэвэл дахиад эргээд л нөгөө мөнгө санхүү,  бялуу хуваалтаар зохицуулагддаг учраас энэ нь  намуудын ялзралаа улам гүнзгийрүүлээд байгаа явдал юм. Бид нар энэ чөтгөрийн тойргоос гарах нь чухал.

-Сүүлийн хоёр удаагийн сонгуулиас харахад аль аль нь УИХ–д олонхи болж чадсангүй, олон суудлыг авлаа. Тэгээд хамтарсан Засгийн газар, Эвслийн Засгийн газар гэж байгуулагдлаа. Эндээс та хараад улс төр судлаачийнхаа хувьд ямар дүгнэлтийг хийв?

Мэдээж аль аль нь дангаараа олонхийн суудал авч чадаагүй нөхцөлд Үндсэн хуулинд ч заачихсан байгаа намууд хоорондоо зөвшилцөж эвсэл байгуулна. Нам хоорондын зөвшилцлийн асуудал. Тийм учраас энэ процесс хуулийнхаа хүрээнд явагдах нь явагдсан. Шударга ёс эвсэлтэй хамтраад Засгийн газар байгуулагдаад явж байна. Өөр янз бүрийн эвслийн хэлбэрүүд өөр намууд хоорондоо өөр бүлэг ярих үйл явц бол нээлттэй байгаа.  Үүн дээр юу ажиглагдаж байна гэхээр Ардчилсан нам өөрийнхөө харьцангуй олон суудлыг их овжингоор ашиглаад түрүүний хэлсэн сөрөг хүчин буюу МАН-н дотоод зөрчилдөөнд  идэгдсэн байдлыг ашиглаад,  бүр олонхи болж, илүү том эрх мэдлийг төвлөрүүлэх гээд ядаад байгаа юм. Тэрнээсээ илүү давраад явчихсан. Энэ байдалд анхаарал хандуулахын тулд, би яг тэр намуудын дарга нар гэдэгтэй тодруулан онцгойлон сөрөг хүчин болон МАН, МАХН эвсэлд нь багтаж байгаа МҮАН-ын дарга нарт хандсан юм.

-Сүүлийн үед Монголд хэтэрхий олон нам байна гэсэн шүүмжлэл ялангуяа иргэдийн зүгээс гардаг. Талцлыг бий болгож байна гээд. Улс төрд шинэ гурав дахь хүчний орон зай байна гээд яриад байдаг. Яг ингээд иргэдийн сонголтоос харахад шинэ хүч орж ирэхгүй, энэ нь иргэдийн сонголттой холбоотой байна уу,  аль эсвэл манай тогтолцоо хууль эрх зүйтэй холбоотой байна уу?

Үнэхээр тогтолцоотой холбоотой. Манай намуудын тогтолцоо өөрөө ялангуяа сүүлийн 20 жил явсан хэт их эрх мэдэл мөнгө хоёр хутгалдсан байдал нь ямар ойлголтыг төрүүлсэн бэ гэвэл ямарч байсан нам байгуулчихвал бялуунд хүрчих гэсэн сэтгэл зүйг төрүүлээд байна. Тэгэхээр намуудын олширч байгаа нь үүнтэй шууд холбоотой. Өөрөөр хэлбэл улс төрөөр дамжиж мөнгө хийж болдог юм байна гэдэг дээр суурилсан зүйл байдаг. Хэрвээ энэ хүчин зүйл нь багасчихвал тэгэж дурын хүн нам байгуулах үзэгдэл багасна.Гэхдээ энэ нь өөрөө нилээд удаан хугацааны процесс. Дан ганц улс төрийн намуудад өөрчлөлт оруулаад засрах зүйл биш. Энэ нь тогтолцоогоороо нийгмийн доройтол.Үүнийг засч залруулж байж засрах зүйл юм. Хамгийн аюултай нь иргэд үүнийг мэдрээд харанхуй сонгогчийг бий болгож байна. Энэ улс төр мөнгө хоёр хутгалдсанаар өөрсдөө дахин дахин засгийн эрхийг төвлөрүүлэхийн тулд аль болохоор сонгогчдийг боловсрол дорой харанхуй мөнгөнөөс хамааралтай болгож байна.  Сонгогч хэзээ ч ухамсартай сонголт хийдэггүй. Тухайн сонгуулийн үеэр хэн нь их мөнгө цацна,  хэн нь илүү сурталчилгаа явуулж,  уран үгээр донгодно тийшээ л хошуурдаг болсон. Ийм бүдүүлэг сонгогчдыг бий болгоод байна. Энэ нь нийгэмд асар их хортой үзэгдэл. Сонгогч өөрөө ухамсартай байж чадвал ардчилсан сонгууль бий болж чадна.

-Улс төрийн намуудын төлөвшлийн асуудлаар нилээд хэдэн жил ярьж байна. Сүүлийн үед улс төрийн намын тухай хуулинд, Үндсэн хуулиндаа өөрчлөлт оруулах тодорхой төслүүд явагдаж байгаа. Энэ төслүүдийг олж харав уу?

Би яриа л сонссон болохоос биш нэг ч тодорхой санал сонсоогүй. Яагаад гэвэл ямар ч үед ойлгомжтой бүх хуулиуд, бүх тогтолцоо олон хууль эрх зүйн баримт бичгээс хамаардаг зүйл. Нэгийг нь өөрчиллөө гэхэд манайд сүүлийн үед ямар зүйл их ажиглагдаж байна гэхээр хөрөнгө оруулалтын хуулийг өөрчилнө ч гэдэг юм уу, улс төрийн намуудын хуулийг өөрчлөөд бүх юм сайхан болчихно гээд сурталчилдаг. Үүгээр хуулиндаа гар хүрэхээрээ дахин тэрийг улам дордуулчихдаг. Хачин гаж зүйл бий болчихоод байна. Энэ нь юутай холбоотой гэхээр өөрсдөө гол үндэс суурийг нь олж харахгүй байгаа юм. Тэгэхээр улс төрийн бүр тогтолцоогоо эрүүлжүүлэхийн тулд мэдээж Үндсэн хуулиа өөрчлөх нь гарцаагүй. Сонгуулийн тогтолцоогоо боловсронгуй болгох нь зөв. Бусад нийгэмд хамааралтай бүх л хуулиа шинэчлэх нь зайлшгүй хэрэгтэй. Нийгмийн ёс суртахуун асар их доройтож байна.

-Одоо 2013 оны ерөнхийлөгчийн сонгууль ойртож байгаа учраас улс төрийн намуудын хувьд гол сэдэв Ерөнхийлөгчийн сонгууль. Ялангуяа сөрөг хүчний хувьд амжилттай оролцох гэдэг том зорилт байгаа байх. Үүнтэй холбоотойгоор МАН, МАХН хоёр эвсэж нэгдэж Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцох тухай яриа нэг хэсэг гэрч байгаад намдлаа шүү дээ?

Гадуур ч юм уу эсвэл сайтуудаар гарсан яриа мэдээлэл ч юм уу бор шувуугаар эвсэх нэгдэх үйл явц яриа гарсан. Гэхдээ нэгэн зүйлийг хэлэхэд аль ч намуудад хамтран ажиллах албан ёсны бөгөөд албан бус байдлаар хамтран ажиллах асуудал нээлттэй байдаг. Хамгийн гол нь тэр намууд ашиг сонирхлоо зөв тодорхойлох. Хэрвээ нэг нийтлэг асуудал тохирч чадах юм бол ямарч хэлбэрээр албан ёсны эвсэл байгуулж болдог. Албан бус хамтран ажиллагаа байж болдог хэлбэрүүд маш олон. МАХН, МАН-ын хамтын ажиллагааны асуудал нээлттэй хэвээрээ байх. Тийм байх ёстой. Тэгэхээр МАН Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ороход МАХН ямар зорилготой гэдэг яриа хэлцлүүд эрчимтэй яригдах ёстой. Эрчимтэй хэлэлцэх нь амжилтанд хүрэх том арга зам юм. Аль аль ч намын төлөөлөл уйгагүй зөвлөлдөх ёстой.

-Хэрвээ МАХН, МАН- тай эвсэж нэгдэж Ерөнхийлөгчийн сонгуульд орвол Хамтарсан Засгийн газар  Шинэчлэлийн Засгийн газар орсон гэрээгээ зөрчсөн хэрэг болно гэсэн тайлбар гараад байгаа? Үнэхээр тийм зүйл болох уу?

Гэрээ зөрчсөн асуудал үүнд яг ний нуугүй хэлэхэд Ардчилсан нам өөрөө гэрээг зөрччихсөн явж байгаа. Яагаад гэвэл гэрээнд заасан орон нутгийн сонгуульд хамтран оролцох гэдэг заалтыг Ардчилсан нам хэрэгжүүлээгүй.

-Одоогийн Ерөнхийлөгчдөд өрсөлдөгч байхгүй байна гэсэн яриа байна?

Тэр өөрсдийнх нь явуулж байгаа сурталчилгаа. Яагаад гэвэл Ц. Элбэгдорж гэдэг хүн сүүлийн өнгөрсөн 4 жилд Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн үүргээ хэрхэн биелүүлсэн бэ гэхээр маш муу дүгнэлт хийнэ. Тэгэхээр өөрөө Ерөнхийлөгчийн суудалд таарах уу гэдэг асуудал байгаа. Жишээ нь манай бүх гадаад бодлого бүрэн нурсан. Үнэнийг хэлэхэд бүрэн нурсан. Та нар анзаарсан байх гадаад ертөнцөд нэр хүндтэй улс оронд өндөр хэмжээний айлчлал  сүүлийн 4 жилд манайд байсан уу гэвэл үгүй. Айлчлалыг дагалдан орж ирдэг томоохон төсөл хөтөлбөр, хөнгөлттэй  зээл тусламж ч чирж ирж чадсангүй. Энэ нь  гадаад орнуудад Монгол улсын нэр хүнд унасаны илэрхийлэл.

Эх сурвалж: www.aravt.mn