Монголчууд бид хөгжих гэж яваад даруй 26 жилийг ардаа үджээ. Энэ хугацаанд сурч мэдсэн, ойлгосон, ухаарсан, гэгээрсэн зүйл их байгаа ч ухаараагүй, гэгээрээгүй нь ч их байна.

Бидний нилээд хэдэн ухаарсан зүйлүүдийн нэг нь “хар толгой”. Сайн нь ч, муу нь ч мэдэгдэхгүй зүйл дээр “хар толгой”-гоороо хариуцах моод нэг хэсэг дэлгэрсэн. Харамсалтай нь хариуцлагын тогтолцоо нь сайн бэхжээгүй байгаа манайх шиг улсад ингэж том ам гараад ч хуурч мэхэлсэн мэт дүр зураг л харагдаж байгаа юм.

Дараагийн нэг чухал ухаарсан зүйл маань гадаадын зээл тусламж, хөрөнгө оруулалт. Барууныхан бол “үнэгүй юм гэж үгүй” гэсэн хатуу философитой улс. Зээл тусламж, хөрөнгө оруулалт, ямар ч нэрийн дор юм л өгч байгаа бол зөрүүлээд тэрийгээ хэд дахин өсгөж авахаа мэддэг ард түмэн гэдгийг бид бие сэтгэлээрээ мэдэрлээ.

Харин монголчуудын философи бол үгээгүй ядуудаа хариу нэхэлгүй тусалдаг, хамтын хариуцлагатай ард түмэн. Энэ гэгээн цагаан сэтгэлээр бусдыг өөр шигээ санан сүүлийн 26 жилд гадны хөгжингүй орнууд хариу нэхэлгүй ядарсан нэгэндээ тусална хэмээн горьдсон л доо. Гэвч шийдэл гаднаас биш дотроос байжээ гэдгээ ухаарлаа.

Дараагийн нэг ухаарсан зүйл. Гадаадынхан нөлөөллөө оруулж ирэхдээ талууд буюу хэн нь хэн бэ гэдгийг маш сайн судалж өөрт ашигтай талынхаа судсыг атгадаг. Тэд өөрийн хүссэн зүйлийг бусдаар хийлгүүлэхдээ эхлээд “даган баясагч” нарыг олж, тэдэнтэй тулж ажилладаг юм байна гэдгийг ухаарлаа.

Даган баясагч нар бол хамгийн аюултай. ГЭНЭН хүмүүс гэх үү дээ. Тэдний анхаарлыг татахад амархан. Эдийн ашиг сонирхлыг нь өдөөх, оюуны таашаал өгөх замаар. Даган баясагч хэр олон болно төдийн чинээ сайн, учир нь тэдний дундаас жинхэнэ улаан фэн буюу дэмжигчид бий болох юм. Дэмжигчид яг юманд донтсон хүмүүс шиг даган баясах шинж нь донтоод ирэхээр дэмжигч болж байгаа юм. Донтой дэмжигчид их аюултай. Учир нь тэд юугаа ч мэдэхгүй, улс эх орны эрх ашиг, ард нийтийн эрх ашиг, ер нь Монгол Улсын ирээдүй нээх чухал биш учир нь тэд даган баясахдаа донтсон тул. Дон гэдэг бол их хүчтэй үг л дээ уг нь.

Эдгэхээсээ бараг өнгөрсөн өвчин л гэсэн үг. Нэгэнт ийм донтой дэмжигчид бий болсон бол жинхэнэ тоглолтоо хийж эхэлнэ. Тэр тоглолтуудыг нь донтой дэмжигчид нь цээжээрээ хамгаалж, хар толгойгоороо хариуцан гар хуруугаа гозолзуулан улайран зүтгэдэг. Уг нь монголчууд бид донтой хүмүүсийн талаар их мэддэг л дээ, архины дон, хормойн дон, эдийн дон гэх мэт. Гэхдээ төр засагт донтой хүмүүс байдаг гэдгийг арай мэддэггүй байсан нь ухаант өвгөд маань төрөө дээдэлж, хүндэлдэг байсны шинж.

Донтой дэмжигчид бол илүү материаллаг болон оюун санааны түвшинд бий болдог.

Даган баясагч болон дэмжигч нараас гадна эсэргүүцэгч гэж бий. Тэд бол эх орончид болоод байгаа юм шиг. Гэхдээ л нөгөөдүүл яаж ийгээд л эх орончдыг муу муухайгаар будаад амжсан л даа.

Үүнийг илүү нарийн тайлбарлахын тулд жишээ авъя. Эрт цагт бол монголчуудыг донтуулах гэж, даган баясагч, дэмжигчид болгох гэж маш олон урхины аргууд, харийн бодлого явдаг байсныг бид түүхээс хардаг. Түүний нэг нь Нанхиадын түшмэл Зя И-ийн боловсруулсан 5-урхины арга юм. Энэ бол өөрийг нь өөрөөр нь устгах арга байсан.

• Нүдийг урвуулах арга буюу хээнцэр хувцас, гоё сүйх тэргээр урхидах

• Дурыг урвуулах арга буюу сайхан хоол унд өгч урхидах

• Сонорын урвуулах арга буюу хөгжим уянгалуулах, гоо эхнэрээр дуулуулах, бүжиглүүлэн урхидах

• Хүслийг урвуулах арга буюу хээнцэр байшинд татвар эм авчирч өгөх

• Ухааныг урвуулах арга буюу янз бүрийн архи дарсаар согттол дайлах арга

Эхлээд өөрийнх нь хийж бүтээж чадахгүй юмаар нүдийг нь хуурч, өөрсдийнх нь юуг үнэ цэнэтэй гэдэг түүнийг нь өөрчлөх арга байгаа нь бидний байгалийн сайхныг харах бус брэнд эд хувцас, гоё сайхан эд зүйлсэд шунан дурлахад хүргэж байгаа юм. Мөн дурыг урвуулах буюу амтлах мэдрэмжийг өөрчлөх энэ арга монголчууд бидэнд нилээд халтай. Учир нь эрт цагт монголчууд бид амт гэдэг бидний ухамсарт нөлөөлдөг гэдгийг мэддэг байсан хүмүүс. Тиймээс хүнсээ энгийн бөгөөд эрүүл түвшинд байлгаж, үүнд их ач холбогдол өгдөг байсан ард түмэн. Жишээ нь тэр цагт 8 литр усанд амны жижиг халбагны 3-ны нэгээр элчин чихэр хийхэд амтыг нь мэддэг байсан бол өнөөдөр 200 гр цай, кофенд хэдэн халбага элсэн чихэр хийж ууж байгаа билээ дээ. Энэ бүхэн хүний эрүүл мэнд гэхээсээ илүү үндэстний аюулгүй байдалд ч нөлөөлдөг гэдгийг мэддэг ард түмэн байсан.

Сонорыг урвуулах гэдэгт өөрийн үндсэн хөгжим, язгуур урлагаа гэхээсээ илүү бусдын гоё сайхан, хит болж буй дуу хуурыг илүүд үзэж таалахыг хэлнэ. Дээх нь үед бол лаазтай кола барьсан хүн гоё харагдаад л, жинс өмссөн хүн их орчин үеийн санагддаг байсан бол өнөөдөр iPhone барьж, алдартай брэнд хувцас өмсөх зэргээр уралдаж байна. Хүслийг урвуулах гэдэг магадгүй хамгийн хор хөнөөлтэй нь санагддаг. Учир нь монголчууд бид эрт дээр үеэсээ зөв хүслийн зүйтэй хүмүүс байсан. Энэ зөв хүслийн зүйг эвдэхийн тулд татвар эм авчирч өгч байгаа нь монголчуудын хүчирхэг байсан тэр төрийн тогтолцооны суурийг эвдэх оролдлого болсон. Монголчууд бид эрт дээр цагаасаа айлын засаглалтай, гэрийн хүмүүжилтэй, өрхийн бүтэцтэй улс гэр байсан.

Энд гэр бүлийн харилцааг эвдэх гэж монгол гэрт амьдруулахгүй, тансаг дулаан, тохьто шавар байшинг нэвтрүүлж улмаар гэрийн эзэнд татвар эм авчирч өгсөн нь гэр бүлийн харилцааг доголдуулж, гэр дотор эв санааны бутрал явуулсан. Монголын гэр бүл өнөөдөр бат бэх байж төр түвшин оршино. Үүнийг тэр цагт гаднаас санаатайгаар бодлого явуулдаг байсан бол өнөөдөр монгол төр өөрийн бодлогоор буруу зүгт нь гулдраад байна уу гэлтэй. Ажил өгч байна гэж айлын эзнийг хөдөө, уурхайд, замын ажилд олон сараар явуулах, хүүхдийг нь сургуульд оруулах гэж байна хэмээн сумын, аймгийн төвд ирүүлэхэд аав нь эсхүл ээж нь дагаж ирж улмаар уулын мухарт малаа сахиад нэг нь л үлдэж байгаа нь зөв бодлого мөн үү?

Энэ мэт барууны либерал буюу эдийг хүнээс илүүд дээдлэх үзэл суртлыг даган баясагч нар өнөөдөр донтой дэмжигчид болсон байхад ард түмэн өвгөдийнхөө ухаант сургаалиар өөрсдийгөө цэнэглэж, түүх бидэнд бэлхнээ өгүүлэх, юу болдог, юу болдоггүйг мэдэн, өөрийгөө өөрсдийн оролцоотойгоор хөгжүүлэх аянд мордох цаг нь болжээ. Бидний тэр “хүнд суртал” гэж үг энэ мэт харийн үзэл суртлыг тэгж амархан хүлээж авахгүй, өөрийн гэсэн үзэл сурталдаа хүнд, бат байна шүү гэсэн санаа байсныг өнөөдөр зөвөөх таньж мэдэн өөрийн гэсэн үзэл сурталтай болох, үүнийгээ түүхээсээ эргэж харах нь зүйтэй. Эцэст нь хэлэхэд хүн хэзээ ч бусдын юмаар гэгээрдэггүй, өөрийн юмаар гэгээрдэг гэдгийг л ухааръя.