Монголын ¹1 банк, “Худалдаа хөгжлийн банк”-ны гүй­цэт­гэх захирал Б.Мэдрээтэй ярилцсанаа хүргэе.
Эрс шулуун яриатай, үнэнийг өчих дуртай түүний ярилц­лага онц сонирхолтой байна гэдэгт итгэж байна.

-Тантай уулзалгүй тун удсаны хэрээр асуух зүйлүүд ч уртаас урт дараалал үүсгэсэн байна. Нэн түрүүнд шатахууны үнэ нэмэгдсэнтэй холбогдуулаад Монголбанкийг валютын ханшийн өсөлтийг барьж чадсангүй гэж импорт­логчид шүүм­жил­сэн. Эндээс яриагаа эхэлье?
-Аль алиндаа л асуудал байна. Монголбанк мэдээж ханшийн хэлбэлзлийг тогтвортой байлгах ёстой байгууллага атлаа ханшийн хэлбэлзлийг өндөр болгосон. Чадамжгүй, чадваргүй гэдгээ харууллаа шүү дээ.

Нөгөө талаас ажлын хэсэг гарч, нефть импортлогч компаниуд үндэслэлгүйгээр бензиний үнэ нэмжээ гэсэн дүгнэлт гаргасан юм билээ. Би нарийн судлаач биш, ажлын хэсэгт нь орж ажилласан ч биш. Тийм болохоор эдний буруу гээд шууд эрс тэс дуугарах нь зохимжгүй.
Ямар ч байсан зах зээлийн эдийн засгийн ний­гэмд амьдарч буй тухайн ком­­пани ашиг олохын төлөө явдаг. Алдагдалгүй ажил­лах ёстой. Тэгэхдээ хэт өндөр ашиг хийж болохгүй. Нэг зүйлийг бодолцож үзэх ёстой юм.
-Юуг билээ?
-Бид өнөөдрийг хүртэл ОХУ-аас нефть авч байна. Тэдгээр компанид яг ижилхэн үнээр өгч байна уу, эсвэл заримд нь доогуур үнээр өгчихөөд, бусдад нь өндөр үнээр зараад байна уу гэдгийг судлах хэрэгтэй. Ийм тохиолдолд мэдээж нэг нь алдагдалд орж, нөгөө нь ашигтай ажиллана шүү дээ.
Юм бүхэн учиртай, учир бүхэн утгатай гэдэг. Үүнийг яс судалсны үндсэн дээр нефтийн компаниудад ямар арга хэмжээ авахаа тодор­хойлох ёстой.
Тэгээд ч Монгол Улс нефтьтэй улс. Олборлосон нефтиэ боловсруулах үйлд­вэрээ нэн даруй барих ёстой бай­сан юм.
ОХУ-аас 100 хувь хараат гэдгээ мэдсээр байж асууд­лаа шийдэж, шийдвэр гаргаж чадахгүй байгаа нь манай төр засгийн өндөр албан тушаалтнуудын шууд буруу. Арчаагүй байдал нь харагдаж байна.
Бид ярьдаг даа, ажил хийвэл дуустал, давс хийвэл уустал гэж. Засгийн газар нь ч, Газрын тосны хэрэг эрхлэх газар нь ч энэ асуудлыг шийдэж чадахгүй өнөөдрийг хүрлээ.
Монгол Улсаа бодохгүй байна, Монголын ард иргэдээ хайрлаж, энэрэх сэтгэл дутаж байна.
-Туршлага дутах, хийж ча­дахгүй гэх айдас төрөх, хөрөнгө мөнгө гачигдах зэрэг олон асуудлаас болоод л нефть боловсруулах үйлд­вэрээ барьж чадахгүй өнөөд­рийг хүрсэн юм биш үү?
-Заавал нэг том нефть боловсруулах үйлдвэр барих шаардлагагүй. Хэд хэдэн жижиг үйлдвэр барьчих хэрэгтэй. Тэгж байж энэ асуудлаас гарна.
Дэлхий нийтэд нефть барь­даг жижиг оврын ч үйлдвэр байна, том үйлд­вэрүүд ч бий. Мөнгө нь ч гэсэн шалихгүй шүү дээ. Ямар тэрбум доллар нэхээд байгаа биш. Гол нь Монголын нийтлэг язгуур эрх ашиг учраас үүн рүү ёстой мориндоо мордож, сэлмээ эргүүлдэгтэй адилхан шууд л дайрах хэрэгтэй.
Мэдээж ОХУ-аас хараат байхад түр зуурын гачигдлууд гарч л таарна. Өнгөрсөн тав, зургаадугаар сард яалаа даа, оросууд нефтиэ өгөхгүй гэж бойкотолсон биз дээ. Тэгэхээр хараат байдлаас гарна гэдгээ яагаад бид ухамсарлаж чаддаггүй юм бэ. Ажил хийж байгаа улсууд нь яагаад энэ асуудалд санаа зовдоггүй юм. Яагаад ийм зүйлд УИХ-ын гишүүд нь хяналтаа тавьж, шахаж шаарддаггүй юм бэ.
Аль аль талдаа л зуун зад­гай, жаран хагархайн үлгэр гэгчээр байна. Нөгөө­тэйгүүр ганц орноос нефть импорт­лодгийн хар гай.
-Нээрээ яагаад ганц ОХУ-аас хараат явж ирсэн юм бол оо. Бодох л асуудал?
-Нефть боловсруулах үйлд­вэр барьтлаа Хятадаас бензин авч болох байлаа. Саяхан, хэд хоногийн өмнө л Г.Занданшатар сайд нефть импортлох талаар гэрээ хийж ирлээ. Ямар сүүлд хийдэг юм бэ. Үндэсний аюулгүй бай­дал, хар хайрцагны бод­лого, алтан аргамжийн бод­лого хайчсан юм бэ. Үйлд­вэр барих хүртлээ хоёр талаас нефтиэ нийлүүлдэг бол­чих­вол ийм дарамтад орохгүй  бай­сан юм.
-Санал нэг байна. Нир­гэсэн хойно нь хашгирав гэг­чээр асуудалд дандаа сүүлд нь хандах юм даа?
-Засгийн газрын бүрэн эрхт төлөөлөгч гэж томилоод, өнөөх нь удирддаг, зо­хион бай­гуулдаг, хянадаг, шах­даг, шаард­даг байх зэргээр онц­гой ан­хаарал тавьж болох байлаа. Асуу­далд ач хол­богдолд өгдөг­гүйн хар гай бас энд гарч ирж байна.
-Бензиний үнэ нэмэгд­сэ­нээс болоод гадуур янз бүрийн хардалт явагдлаа. Хоёр нам сонгуулийн өмнөх мөн­гөө хийлээ, шоугаа эх­лүүл­лээ гээд л?
-Ард түмний амьжиргаа, халаастай шууд холбоотой зүйл болохоор их олон өнцгөөс асуудал дэвшүүлж болно. Уулын мод урттай, богинотой шүү дээ. Энэ нь ч байх ёстой зүйл.
-Монголбанкийг ч гэсэн нэлээд хэсэг нь шүүмжилж бай­на лээ. Тэр бүрт эр­гүүлж мэдэгдэл хийгээд л. Шүүмж­лүүлж сураагүй юм шиг санагд­сан?
-Ер нь Монголбанк шүүмж­лүүлэх нь битгий хэл өөртөө хир халдаах дургүй. Улс орны эдийн засгийн хөгжил, бусад бүх юмны зангилаа дээр сууж байгаа мөртлөө өөрсдийгөө үргэлж өмгөөлдөг.
Мөнгө зээлийн бодлого гэдэг чинь улс орны бодит эдийн засгийг хөгжүүлэх асуудалд чухал нөлөө үзүүлдэг зүйл шүү дээ. Энэ бүх байдалд нөлөөлөөд, гацаадаг атлаа юм хэлэхээр ерөөсөө л эрхийн тэ­нэгүүдийн цуглуулга юм шиг аашилцгаадаг. Сайд дарга нарын дутуу хагас боловсорсон, прак­тик амьдрал мэддэггүй хүмүүсээр дүүрчихсэн мэт, юм л бол өөрийгөө өмөөрч өрвөлз­дөг байгууллага бол Монгол­банк.
-Та ч угаасаа Монгол­банк­ных­ныг ил тод шүүмжилсээр ир­сэн л дээ?
-Ганц би биш. Сүүлийн нэг, хоёр жилийг харахад хүн бүр л Монголбанк болохгүй байна гэж шүүмжилдэг. Тэр бүрт дандаа өөрийгөө хам­гаалсан байдал үзүүлдэг. Буруу, буруу, бусдын буруу гэдэг байдлаар асуудалд ханддаг болохоос биш манайх ийм алдаа хийчихэж, үүнд л бэрх­шээл байна гэхчлэнгээр нийгэм­тэйгээ амьд харьцаж чаддаггүй.
Тэгээд их муухай зүй­лүүдийг хуулиндаа хийчихсэн. Төрийн албан хаагч ч биш, компани ч биш статустай. Цалинг болохоор бусдаас өндөр авчихаад хариуцлага хүлээнэ гэдэг нэг ч ухагдахуун Монголбанкныханд байдаггүй. Хариуцлага хүлээхгүй болохоор ажилчид нь танхай, балмад байдлаар ажилдаа ханддаг болчихсон.
Ээжгүй охины бөгс том, эцэггүй хүүхдийн толгой том гэдэгтэй адил хариуцлага хүлээдэггүй газар чинь даварчихсан байгууллага л болж таарна биз дээ.  Уг нь Монголбанк их тунгалаг, ил тод байх ёстой газар.
-Та арай л хэтрүүлж хэлээд байх шиг. Хүн доромжилсон хам хэрэгт орчих вий дээ, хоёулаа?
-Үнэн зүйлийг нуух аргагүй. Нэгдүгээр хүн буюу Ерөн­хийлөгчөөсөө авахуулаад өөгүй, өндөг шиг цагаан, их мундаг ажилладаг хүн болж харагдахыг хичээдэг. Гэтэл нийгэм Монголбанкны болохгүй, бүтэхгүй байгаа талаар ярьсаар байна.  УИХ, Засгийн газар, нэр дэвшүүлсэн нам нь ч хамгаалдаг болсон. Үүнийг би хэнээс ч эмээлгүй хэлнэ.
-Монголбанк арилжааны 16 банканд хяналт тавидаг, ша­хаж шаард­даг статустай учраас та дургүйлхээд байгаа юм биш биз дээ. Дарга нарт дур­тай хүн байдаггүйтэй адил? 
-Надад тийм араншин байхгүй. Үнэнийг л хэлчихдэг муу талтай хүн.
-Бас Монголын банкуудын хол­­боо гэж Төвбанкийг төвөг­­гүйхэн шүүмжилдэг нэг бай­гуул­лага байна. Шүүмж­лэ­лийг нь сонсож байхад үнэний хувьтай зүйл их бай­даг юм билээ?
-Монголбанкнаас арил­жаа­ны банкуудад мөрдүүлэх заа­вар, журамд янз бүрийн алдаа, дутаг­дал байхын зэрэгцээ гар­гасан хууль, дүрэмд нь арилжааны банкуудад сөргөөр нө­лөөлөх зүйл байвал засч, зал­руулаач ээ гэх мэтээр байр сууриа илэрхийлдэг бай­гуул­лага юм.
Гэвч санал, хүсэлтээ илэр­хий­лэхэд нь Монголбанк авч хэлэлцэх нь битгий хэл са­лаавч үзүүлдэг. Дээрэнгүй зан гар­гасаар өнөөх нь сүүлдээ зөр­чил болж хувирдаг. Зөрчил нь яваан­даа шүүмжлэл болдог л доо.
-Ямар харамсалтай хэрэг вэ. Төвбанк ажлаа чадварлаг хийдэг гэвэл үгүй. Хоёр ч банкийг харж байгаад дампууруулсан биз дээ?
-Тийм. “Анод”, “Зоос” банкууд яагаад, юунаас болж дампуурав гэдэг тайланг УИХ, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, ард иргэдэд заавал тавих ёстой. Тэгж байж бид ухаарна, сэнхэрнэ. Харин өнөөдрийг хүртэл энэ асуудлыг гаргаж тавихгүй нуун дарагдуулж байгаа нь цаанаа нэг л учиртай, “но”-той. Тэгэхээр үүнийг УИХ Монголбанкаас нэхэх ёстой. 2008 оноос хойш дөрөв дэх жилдээ орох гэж байна. Тайлан тавих хугацаа хангалттай болчихлоо.
Хариуцлагын тогтолцоо гэдэг чинь тайлагнахаас эхэл­нэ.
-Дампууралд хүргэх гол шалт­гаан нь найдваргүй зээл­дэгч биз дээ?
-Зээлдэгч бол нэг л талын асуудал. Гол асуудал нь менежментээс шалтгаална.
-Банкны салбарын хууль их учир дутагдалтай талаар мэр­­гэжилт­нүүд ярих юм билээ. Танд ч ярих зүйл их бий биз?
-Манай банкны салбарт үйлчилж буй зарим хууль зээлээ аваад төлдөггүй луй­варч­дыг хэт дэмжээд байна. Зээл авсан хүн төлөх нь гар­цаагүй. Зээлээ эргүүлж төлөх нь шударга ёсны асуу­дал мөн. Гэтэл манай хууль зээл авсан хүндээ ээл­тэй, зээлдүүлсэн бан­кан­даа ээлгүй байдаг.
-Яаж тэр вэ?
-Зээлээ төлдөггүй улсуудтай эхлээд шүүхээр явж гурав, дөрвөн жил алддаг. Дараа нь шүүхийн шийдвэр гарсны дараа Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газарт очоод гурав, дөрвөн жил алддаг.
Нэг чанаргүй зээлийг эргэн төлүүлэхийн тулд 3-8 жил дунджаар зарцуулдаг гэсэн үг л дээ. Тэгтэл зээл авсан нөгөө хүний хүү нь зогсчихсон учраас луйвар хийгээд, цаг хожоод явдаг. Өөрөөр хэлбэл луйварчдыг дэмжиж, тэтгэсэн хуулийг төр засгаас хэрэгжүүлсээр байна. Зах зээлийн нийгэмд шилжээд 22, 23 дахь жилдээ яваа атлаа засч, залруулах тэнхээ ХЗДХЯ, УИХ, Засгийн газар, Төвбанканд алга.
Дэлхий нийтийн банкууд дунд зээлдэгч, зээлдүүлэгчийн судалгаа жил бүр хийгддэг юм. Энэ судалгаанд зээлдүүлэгчид ээлтэй, нэн ээлтэй гэж хэсэг орон бий. Зээлдэгчдэд ээлтэй, нэн ээлтэй гэсэн бүлэг улс ч байдаг. Харин хөгжилд хүрсэн ихэнх орнууд зээлдүүлэгч буюу банкандаа ээлтэй хууль эрхзүйн орчинг бүрдүүлсэн байдаг.
-Манай улс аль хэсэг нь багт­даг юм бэ?
-Зээл авагчдаа ээлтэй орны тоонд манай улс орчихсон яваа.  Зээлээ аваад төлөхгүй бай, тэгвэл сайн гэсэн сэтгэл зүйг төр засаг бий болгоод байна.
Өнөөдөр банк барьцаанд байгаа хөрөнгөө зарж чадахгүй л байна шүү дээ. Шүүхийн шийдвэр дээр үнийн маргаан үүсгэчихдэг юм.
Уг нь банк, зээлдэгч гэсэн хоёрын дунд гуравдагч эт­гээд буюу Шүүхийн шийд­вэ­рийнхэн илүү л байхгүй юу. Энэ завхарсан алдааг нэн түрүүнд засах хэрэгтэй.
Ингэсэн тохиолдолд эргээд Монгол Улсын эдийн засагт хэ­рэг­тэй. Шүүх дээр түг­жигдсэн тэр мөнгийг эргэл­дүүлж, юм хийе, бүтээе гэсэн хөдөлмөрч улсад нь өгөх хэрэгтэй байна.
-Зээлдэгч нарт ээлтэй хууль хэрэгсээр ирсэн нь ойл­гомж­той байна. Бүхэл бүтэн банк дампууруулсан нөхөд эрх чөлөөтэй, бизнесээ хийсээр яваа нь үүнийг гэрчилнэ?
-Тийм жишээ олныг дурдаж болно.
-Ингэхэд Монгол Улсын гадаад их өр нэлээн өсчихөөд байгаа юм биш үү. Та үүнийг анзаарсан уу?
-Гадаад их өрийн асуудал бүгд Сангийн яаманд бүрт­гэлтэй явдаг юм. Мэдээж Мон­голын 2.7 хүн амтай шууд холбоотой асуудал учраас тухай бүрт нь мэдээлж, Грек, Португаль, Испани, Итали шиг өрийн дарамтад орохгүйн төлөө ажиллах хэрэгтэй.
Хэрэв тэгвэл улс дампуурна гэж юу байх вэ. Тэгэхдээ улс орны эдийн засаг, амьжиргаа доройтно. Иймээс Сангийн яам тухай бүрт нь тайлагнаж, хэрэгтэй, хэрэггүй зээл авч байгаа эсэх, өмнөх өрөө төлж байна уу гэдгийг тайлагнаж байх шаардлагатай.
Хэрэгтэй, хэрэггүй гадаад, дотоод томилолтод төр засгийнхан явж болохгүй. Хэтэрхий тансаглаж болохгүй. Дэндүү үнэтэй машин унаж болохгүй. Бүх юм хэмнэлттэй, хэмжээтэй, хязгаартай байх ёстой. Үгүй бол нэг л мэдэхэд Грекийн байдалд хүрэхийг хэн байг гэх билээ /түй түй, муу ёр/.
-Ер нь манай төр засагт ард түмнээсээ нууж хаах зүйл их л байдаг шиг байна лээ. Тэгсэн хэрнээ үсрэнгүй хөгжилд хүрэх гольдролдоо орчихлоо гээд л өөрсдөдөө цаасан малгай өмсгөхдөө их гаргуун?
-Таивань гэж улс 23 сая хүн амтай. 23 сая хүн амын 40 хувь нь баян, нэн баян, 60 хувь нь дундаж давхарга. Ядуу, нэн ядуу гэсэн давхарга байхгүй. Тэгсэн хэрнээ Таивань улс арлын орон. Хүн амаараа манайхаас 8,5 дахин илүү. Байгалийн баялаг гээд байх юм бараг л байдаггүй. Аялал жуулчлал, далайн тээвэр зэргээр л улс орноо авч явдаг. Гэсэн ч хөгжиж чадсан байна шүү дээ.
Хүн амаа бүгдийг нь сай­хан, аз жаргалтай амьд­руулж чадаж байгаа энэ улсыг л үсрэнгүй хөгжилд хүрлээ гэж хэлэх байх. Энэ бүхэн цэвэр улстөрчдийн ухаан, нийг­мийн соёл, ухамсар, сэтгэл­гээний асуудал юм.
-Манай улс үсрэнгүй хөг­жилд хүрэх нь битгий хэл ха­лам­жийг л хавтгайруулаад байх юм?
-Зүүн тийшээ явна гэхэд дэндүү хавтгайруулж байна. Бүх юман дээр халамж. Зүгээр таа­лагдахын тулд халамжийг хайр найргүй тарааж байна.
Загас аманд нь битгий хийж сурга, барихыг нь зааж өг гэдэг орос үг байдагтай адил ажил хийхийг, компани байгуулахыг, үйлдвэр барихыг зааж өгөх хэрэгтэй. Бэлэн мөнгө тараагаад байвал залхуу, хойрго, архичин хүмүүс л Монголоор дүүрнэ.
21 мянган төгрөг буусан өдөр захын хороолол, жижиг сум, сууринд архидалт болдог гэж байна лээ. Нэг хэсгийнх нь амьжиргаанд тус дэм болдог л байх.
-Гэхдээ 21 мянган төгрөг өнөөдрийн нийгэмд юу ч биш биз дээ?
-Юу ч биш нь юу ч биш л байх. Мэдээж төрөөс ард түмнээ халамжлах явдал байлгүй яах вэ. Тэгэхдээ хүүхдийн мөнгө гэж өгдгөөрөө дуусгах ёстой байсан юм.
Сая оюутны мөнгө гэж өглөө. Үүн шиг утгагүй юм алга. Англи, Америк, Япон улсад оюутанд мөнгө өгдөг тогтолцоо байдаггүй. Ингээд л халамжийг хавтгайруулах зүүний бодлого газар авч, ерөөсөө дэндлээ.
-Энэ байдлаараа улам дам­пуу­ралд хүрэхээс өөр дэвшилд хүрэхгүй байх?
-Тийм. Дампууралд хүрнэ.
-Та түрүүн Таиванийн жи­шээг авлаа. Монгол Улсын хувьд ядуу, нэн ядуу гэсэн дав­хар­га байхгүй бо­лох хүртэл хэр хугацаа шаард­лагатай вэ?
-Бодлого, хууль, бүтэц нь зөв байвал богино хугацаанд үүнийг засч чадна. Шүд өвдөхөд эмчлүүлчихвэл тэр дороо гайгүй болдог шиг бодлогоо зөв тодорхойлж, нийгмээ эмчилж чадвал тун удахгүй сэргэнэ.
Ер нь хүн цалингаараа боломжийн амьдрах орчинг бий болгох хэрэгтэй. Зах зээл өндөр хөгжсөн орнууд чинь цалингаараа л сайхан амь­дардаг. Цалингаараа орон сууцны зээлээ төлж, авто­машин, телевизор, хөргөг­чөө зээлээр авчихаж байна.
Барууныхан үүнийг хийж чадаад байна. Манайх ч гэсэн удахгүй хийж чадна.
-Монгол хүний цалингийн дун­даж хэд байж байж өнөөд­рийн нөхцөлд сайхан амьдрах бо­лол­цоотой гэж та боддог вэ?
-Чи сард 5000 долларын цалин авдаг бол хангалттай юу.
-Хангалттай.
-5000 долларыг 1350-иар үр­жүүлэхэд 6 750 000 төгрөг болно. Монгол хүний дундаж цалин ийм байхад хангалттай.
АНУ-д word protsessor гээд мэдээлэл шивдэг банкны ажилтан 3000 долларын цалин авдаг юм билээ. Албан тушаалын хувьд бага мөртлөө сард 4 000 000 төгрөгийн цалин авч байна гэсэн үг.
-Амны бэлгээс ашдын бэлгэ гэдэг. Таны үг үйл хэрэг болж биелэх болтугай. Мөн Монгол Улс руу уул уур­хайгаар дамжаад маш их мөнгө цутгаж байна л гээд байх юм. Гэтэл бодитоор мэдрэгдсэн зүйл иргэдэд ажиглагдахгүй байна. Манай улс мөнгөөр тэгж их хахаж, цацаад байгаа юм уу?
-Гадны валютын урсгал нэмэг­дэж байгаа нь үнэн. Гэхдээ эхний ээлжинд дандаа бүтээн байгуулалтад тэдгээр мөнгө зарцуулагдаж байна. Байшин барилга барих, тоног төхөөрөмжөө худалдаж авах, геологи хайгуулынхаа ажлыг иж бүрэн хийж дуусгах зэргээр ихэвчлэн зардал талдаа энэ мөнгө зарцуулагдаж байгаа. Нөгөө талдаа жолооч, тоног төхөөрөмжийг суурилуулж буй инженер техникийн ажилтан, геологичдын орлого нэмэгдэж байгаа болов уу.
Тэгэхдээ эдний цалин ямар хэмжээгээр нэмэгдэж байна вэ гэдэг сонин. Монгол хүн гэдгээрээ бага цалин хүртэж байна уу, эсвэл гадныхны адил тав, зургаан мянган долларын цалин авч байна уу гэдгийг хэлж мэдэхгүй юм. Мэдээж шингэц, үлдэж бий. Хэзээ өгөөжөө өгч эхлэх вэ гэхээр бүтээгдэхүүн гаргасныгаа борлуулж, орлого орж ирсэн нөхцөлд.
Оюу толгойн үйлдвэр лав 2013 онд ашиглалтад орох юм билээ.
-Наад зах нь 2013 оноос бид мөнгөний үнэр авч болох нь ээ? 
-Болж эхэлнэ байх. Гэхдээ хуваарилалт нь хэрхэн хийгдэхээс бүх зүйл шалтгаална. Хэдхэн хүн их орлого олж баяжаад байх нь уу, нийтэд нь зөв хүртээх үү гэдгийг зөв шийдэх ёстой.
-Ер нь монгол хүний үнэ­лэмж бага болчихоод байна уу гэж бодогддог болсон шүү?
-Манай Монголд ч тэр, Монголд ирж буй гадныханд ч олон улсын стандартыг нэвт­рүүл гэдэг.
Тухайлбал, банкны бүрт­гэл, гүйлгээ хийдэг нягтлан бодох бүртгэл нь олон улсын стан­дартаар явах ёстой. Түүнийг ажиллуулдаг программ хагамж буюу IT нь олон улсын стандарт байх ёс­той. Зээл олгох журам нь олон улсын стандарт байх ёстой гэсэн шаардлагуудыг тавьдагтай адил цалин дээр ч гэсэн олон улсын стандартыг барих хэрэгтэй. Хоёр нүүр гаргаж болохгүй шүү дээ. Тэгэхдээ тухайн байгууллагын хөдөлмөрийн бүтээмжтэй заавал уялдаатай байх ёстой.
-Та тэгвэл банкныхаа гадаад, дотоод ажилчдад ижил­хэн шалгуур, ижилхэн шаард­лага, ижилхэн үнэлэмж тавьдаг хэрэг үү?
-Манайх 1000 гаруй ажилтантай. Эднээс гадны ганцхан л хүн ажилладаг. Р.Коппа гээд манай банкны ерөнхийлөгч бий.  Р.Коппад банканд мөрдөгддөг дүрмийн дагуу ижилхэн цалин олгодог.
-Таны ажилтан болсон залуус азтай юм. Ер нь та Монголын ард түмний амьдралыг гудамжаар явахдаа хардаг л байх. Юу бодогддог вэ?
-Би их эмзэглэдэг. Ядуу, нэн ядуу давхарга 2011 онд 40 хувь, 2010 онд 39 хувь, 2009 онд 38 хувь, 2008 онд 37 хувь байсан юм билээ. Жилээс жилд ядуус нэмэгдсэн байгаа биз. Энэ чинь л өөрөө нийгмийн асуудал болж хувираад байна. Үүний нэг тод илрэл нь Англид ажиллаж байсан залуу Налайх дүүргийн банкийг дээрэмдэхийн тулд гэгээн цагаан өдөр хүн буудаж аллаа шүү дээ. Бүх л хүн аз жаргалтай амьдрахыг хүсдэг. Харин ядуугаасаа болж тэр залуу ийм байдалд хүрлээ.
Үүнд монгол төрийг удирдаж яваа дарга нар анхаарлаа хандуулж, яаж Монгол Улс маань баян чинээлэг байх вэ гэдгийг бодолцох хэрэгтэй болжээ.
-Төр засгийг шүүмжилж буй шалтгааныг тань ойлгож байна. Гэтэл эх орон, ард түмнээ ядуу, дорой амьдруулах үйлсэд танай намынхан ч үүрэг гүйцэтгэсээр ирсэн. Та АН-ын ҮЗХ-ны гишүүн, ардчиллын анхны хэдийн нэг шүү дээ?
-Би нэгдүгээр сарын 11-нд болсон ҮЗХ-ны хуралд үг хэлсэн.
Манай намын дарга Засгийн газарт орж ажилласан зургаан сайд, дэд сайд нараа ийм ч юм бүтээлээ, тийм ч юм хийлээ, баяр хүргэе гээд л заалаар нэг алга ташуулаад байсан. Харин би өөрийн үгэндээ “Үүнтэй би санал нийлэхгүй байна. Манай сайд нар болон Ардчилсан намын 27 гишүүн зүүний бодлого явуулчихаад, тэр тусмаа халамжийг хавтгайруулчихаад баярлаж, хөөрцөглөөд алга ташуулаад байгаагийн эсрэг саналтай байна” гэдгээ илэрхийлсэн.
Би Монгол Улсыг зах зээлийн эдийн засагтай, хувийн өмчтэй, үр ашигтай ажилладаг байгаасай гэдэг үзэл бодолтой явж ирсэн болохоос хүн арддаа бэлэн мөнгө өгөөсэй гэдгийн төлөө яваагүй.
Надад аль нам нь гарч ирэх нь хамаа алга. Бүгдээрээ л Монгол Улсын хөгжлийн төлөө явах ёстой. Тэгэхдээ барууны үзэл баримтлалаар явах нь зүйтэй.
Миний багтдаг фракци бол Р.Амаржаргал гишүүн тэргүүтэй МҮДН. Бид барууны үзэл баримтлалыг илүүд үздэгийг та бүхэн мэдэх байх.
-Х.Баттулга сайд тэр­гүүтэй Н.Алтан­хуя­гийнхны эсрэг хөдөлсөн нөхдийн нэг нь та байж. Сайндаа ч биш банк­ны эзэн сайдаа дэм­жээд тийм үг хэлжээ гэж ойлголоо?
-Наадах чинь хов жив. Х.Бат­тулга сайд энэ банкнаас нэг ч ширхэг хувьцаа эзэмш­дэггүй.
-Байхгүй гэж үү?
-Байхгүй. Үүнийг Монгол­банк шалгаад нотолчихсон. Хоёр­дугаарт, Х.Баттулга сайдыг дэмжсэндээ биш өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлсэн.
Би Х.Баттулга сайдыг бодвол 1990 оны партизан, ардчиллын МҮДН-ын гишүүн байсан хүн. Улстөрийг би Х.Баттулгаар заалгахгүйгээр, өөрийн үзэл бодлоор туушдаа туулж чадна. Харин тодорхой асуудал дээр үзэл бодол нийлж болно.
-Тэгэхээр тун удахгүй сонгууль болох гэж байна. Та өнгөрсөн хугацаанд улстөр хийхээсээ илүү банк руугаа хамаг анхаарлаа тавьж иржээ. Одоо улстөр рүү түлхүү орохгүй юм уу?
-Тийм ээ. Миний үндсэн ажил бол “Худалдаа хөгжлийн банк”-ны гүйцэтгэх захирлын албан тушаал. Би өчнөөн зуун мянган харилцагч, мянга гаруй ажилтны өмнө өндөр хариуцлага хүлээсэн хүн. Философи утгаараа банк гэдэг нь итгэлцлийн байгууллага. Тэгэхээр нэн түрүүнд банкаа хөгжүүлэх, банкныхаа үйл ажиллагааг сайжруулахад ихэнх цагаа зарцуулдаг.
Улстөрийн хувьд идэвхтэй гишүүн биш. Хурал цуглаанд нь оролцоод үзэл бодлоо илэрхийлээд явдаг. Тэгээд ч банкир хүн хэт улстөржих нь утгагүй. Хувь хүнийхээ хувьд өөрийн гэсэн үзэл бодол байлгүй л яах вэ.
-Нэр дэвших бодол байх­гүй гэж үү?
-Олон л санаа бодол байна. Мэдээж эр хүний дотор эмээлтэй, хазаартай морь бий. Насаа бодсон ч УИХ-д ороод олон зүйл хийж чадахгүй ч гэсэн банкныхаа секторын хууль эрх зүйн орчинг сайжруулах юмсан гэдэг бодол бий.
Нөгөө талдаа энэ сайхан хамт олноо орхихоос сэтгэл зовнидог. Намайг явчихвал мэдээж дараагийн үе нь удирдаад явж болох ч гэлээ банк маань ийм, тийм болчих вий гэж санаа зовох нь их.
Тэгэхдээ би тийм их мөнгө, төгрөгтэй хүн биш. Мажоритари давамгайлсан тогтолцоогоор явбал хөрөнгө мөнгө их зарцуулдаг учраас оролцож чадахгүй байх. Пропорционалиар оръё гэхээр Сонгуулийн хууль маань шударга биш байна. Нэр дэвшээд гарч ирж чадаагүй ч гэсэн 28 хувь авсан нь пропорционалиар жагссан хүмүүсээ дээрээс нь дараад ороод ирвэл яах билээ. Өөрөөр хэлбэл пропорционалийнхаа эхний хэдэд л жагсахгүй арагшаа жагсвал дарагдаад явчихна.
Шийдэж чадахгүй, толгой эргэчихээд л явж байна даа.
-Энэ 76 дахин сонгогдох хууль батлагдсан гэдэг үнэн байх?
-Өөрсдөдөө ашигтай хууль баталсан.
-Ирэх сонгуулийг та хэр­хэн төсөөлж байна?
-Би зөв, шударга, ёс зүйтэй, чадварлаг хүмүүс гараасай гэж бодож байна. Шуналтай, хувиа боддог, ёс суртахуун муутай улс бүү гараасай. Зөнч, төлөгч биш болохоор ирээдүйг хэлж мэдэхгүй юм.
Хамгийн гол нь шударга сонгууль болоосой. Ер нь суманд багийн Засаг дарга нар, хотод хорооны Засаг дарга нь л булхайг хийдэг шүү дээ. Энэ тогтолцооноос гарч чадахгүй бол шударга сонгууль болох­гүй гэдгийг баттай хэлж ча­дах байна.