Хүмүүн ахуй газар дор

Хүмүүн сая хурмой.

Чингис хаан

Орчлон ертөнцийн оршихуйн арга ухааныг сайтар эзэмшсэн ард түмэн л монгол гэр сууцаа бүтээн туурьвисан ажээ. Нар cap сансрын од эрхэсийн дүү-монгол гэр сайн зүйлийг өөртөө татах, саарыг түлхэх, хүчний тэнцвэр хадгалах, маш нарийн байгууламж. Дээд оюуны бурхад аравнайлсан монгол гэр байгалийн бүх гамшиг тохиох үед эзэндээ ээлтэй, хумүүн монгол хөх тэнгэр, хөрст дэлхийг шүтэн биширч, хайрлан хямгадах аугаа их сэтгэл, оюуны өгөгдөл мөн. Монгол гэр нь онолын болон дулаан, механик нарийвчилвал квант физик, одон орон, анагаах ухаан, сэтгэл зүй, эрүүл ахуй, биологи, физилогийн, уран барилга, орон зай цаг хугацаа, экологийн зэрэг бараг бүх шинжлэх ухааны уулзвар юм.

Зуугаад мянганы их мөстлөгийн өмнө монгол гэр, эсгий урц бий болж мөхлийн олон гаймшигаас хүн төрөлхтөний үлдэцийг аварч гарсан юм. Хумхын тоос, хурын тусал, хурмаст тэнгэр, хөрст дэлхий, хүний тэргүүн, үр хөрвөл ч бөмбөлөг, талын бор толгод, тансаг сайхан гэр ч бөмбөлөг энэ бүгд орчлон ертөнц бурхадын таалал буй за. Монголын их тал нутагт цагаан гэрүүд ярайж, таван хошуу мал бэлчиж байхуйд орчлон ертөнц баясан бахархаж, онц сайхныг илгээнэ, олиг мууг хөөн зайлуулна.

Хорол тоонот монгол гэр гал голомт бадамлан

Холын од эрхэс бурхад тайшаан адислахуйд

Хоймор заларах монгол хүмүүн угтан тэмүүлж

Холч мэргэн ой санамж зөн совин дууддаг гэл үү?

Тийм ээ, Ийм үлгэр домог цэцэн үгсээр монгол баян!

Найман тахилын шидэт эрдэнэ-монгол гэрт хорогдохуй дор: үл зохилдох бүхнийг үлдэн хөөх тэмдэгүүд, үргэлжид сайхан амьдрах сэтгэлийн ганжир төгс, үнэн мөнхийн дуаз алтан хорол, аюугаа олон тивд орчих билгийн мэлмий болой.Монгол хэт ухаантан аврагууд дэлхийн том пирамид, уран  барилга, энэтхэгийн Таж-Махал, маяачуудын эртний хот пирамидын бүтээн байгуулалтанд оролцож монгол гэр ухааныг түгээсэн юм. Монголчуудын гэр урлах ухааны нуман тулгуур хана, хашлага, бөмбөгөр орой, багана, оньслох арга дэлхийн уран барилгад түгээмэл үндсэн хэрэглэгдэхүүн болсон билээ. Философи- гүн ухаан арга билгийн талаас нь авч үзвэл монгол гэр эдгээр их ертөнцүүдийг холбогч сэтгэл санааг нь зөөллөн харилцан бие биеэ хүндэтгэх увидас болой.

Буддын номлол өнөөгийн шинжлэх ухаан ойртож байгаа энэ үед юмс үзэгдлийн өчүүхэн бөөмс маш нарийн “тоос” ч цэгийн төдий бөмбөлөг, бүх амьтан ургамлын гол эрхтэн ч бөмбөлөг, монгол гэр ч хэдэн сая дахин жижгэрүүлж хөдөлгөөнд оруулбал тэд бүгд атом молекулын хэлбэрт очно. Монгол гэрийг сансрын ойроос харвал нисдэг таваг, холоос харвал од лугаа.

Гэр урлахуй: Монгол гэрийн хорол тооно нарийн утга илэрхийлж хамгийн сайн хуш модыг шинийн хоёрны саран хэлбэрт оруулан матаж оньсон углуургын аргаар их бага тойруу гарган 4 зүг 8 зовхисын холбоос бүхий хүрд үүсгэн одон оронг харах цонх гаргана.

Өрхийг 4 өнцөг гарган сайн чанарын цагаан эсгийгээр хийнэ. Хорол тооно, хас хэлбэрт өрх бол хөх тэнгэртэйгээ холбогдон хүмүүний амьдралыг ариусгаж байдаг. Гэрийн тооноор тусах нарны гэрэл эрүүл мэндэд маш чухал монголчууд нар мандахаас шингэх хүртэл ам дөрвөлжин хэлбэртэй өрхийг хошуулан татахад тоононы урд талд ил үлдсэн хэсгээр тусах гэрлийг нарны цагт ашиглажээ.

Тухайлбал, тоононд туссан нарны гэрэл бар, туулай цаг (04-06 цаг) унийн толгойноос хананы толгой хүрэх хугацааг луу, могой цаг (06-10 цаг), гэрийн хойморт нар тусах буюу их үдийг морин цаг (12 цаг) гэх мэтээр нэрлэдэг байжээ. Нарны цагтай яв цав тохирдог гэр бол жаран уньтай бага дөрвөн ханатай гэр юм.Хорол тоононыг гэрийн сахиус, хийморь хэмээн дээгүүр нь алхах, газар тавихыг цээрлэн ачаа нүүдлийн манлайд байлган хоёр хүн түшиж гэрээ угсрах бөгеөд хана, унь туургыг сайн зүгээс цаваг дээвэр өрхийг гэрийн урд хойд талаас нөмөргөж малын эр ноосон хошилон, оосор бүчээр бэхлэнэ.Гэрийн багана, хана, унь, хаалгыг шилмэл нарс хуш модоор оньс углуулргын аргаар урлан хос багана нь гэрийн эзэн, эзэгтэйг төлөөлөн хүндэтгэл авна.

Хуримын шинэ гэрийг хүүгийн талаас бэлтгэн байгаль эхээс гэрээ барих газар гуйн шав тавьж хос хоёрын сүлд хийморь болсон гал голомтоо асаан хоёр багана дээр хорол тооно угсарч ханаа баруун урд талаас нь эхлэн дугуйлаад униа өлгөж, модоо босгосны дараа бүслүүр эргүүлэгээ чангалаад тоононыхоо хойд голоос үржин дэлгэрэхийн бэлэгдэл болсон будаа арвай боосон ариун цагаан хадгийг уяж, гэрээ мялаана. Ингээд цавгаа барин, туургаа баруун урдаас нь нөмөргөн дугуйлаад, дээврээ барина. Дээврийн урд талынхыг эхлэн тавина. Үүний дараа гадуур хошилонгоо баруун урд талаас нь татан тойруулж чангалаж уяад, хамгийн сүүлд өрхөө тавина. Ийнхүү гэр барьж дууссаны дараа авдар саваа янзлан, дэвсгэрээ дэвсэж, ор дэрээ засаж янзлана.

Монгол гэр байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй, хүний эрүүл мэнд, хүүхэд багачууд, нялх няраа өсөн торниход хамгийн сайн тааламжтай, бүх насны хүмүүст хөдөлгөөн хайрлаж байдаг. Хүн, байгаль, амьтанд хамгийн ойр мод, ноос, даавуу, арьс зэрэг цөөхөн материал орж хадаас, элдэв тоног, бетон зуурмаг орохгүй зөвхөн оньсон углуураг, сур, хялгас, ноос, даавуун бүслүүр, оосор даруулгаар бэхэлдэг. Гамтай эдэлбэл аав, ээжээс үр хүүхэд нь өвлөн эдэлдэг. /Өдрийн сонин, 2016 он 195 дугаарын 8д.т/. Шинэ ертөнцийг үндэслэгч Чингис хаан эсгий гэрт өсч өндийн монголын их эзэнт гүрнийг тогтоон, удирдах аугаа их үйл хэргийг эрхлэн насан турш 65 жил монгол гэртээ амьдарч байв.

Гал голомт: Урьд манай энэ тивийн хүмүүс гал хөсгүй байж гэнэ. Орой бүр дээд тивийнхэн гал түлж, үй түмэн түүдгийн оч гялалзуулан байхыг харж атаархан галнаас нь олж авахаар хэлэлцэж тас бүргэд бие том баригдчихна гээд хараацай хурдан шаламгай, бие жижиг тул яг таарна хэмээн түүнийг дээд тивээс гал олж ирээч гэж гуйсанд хараацай дээд тивд очиход айл амьтан оройн хоолоо хийж байхад нь таарч нэг айлын тооноор нь шумбан орж цогтой гал зуугаад дээш хөөртөл галын хайчаа барьж байсан гэрийн эзэгтэй: галын хулгайч гэж хашгиран хайчаараа хараацайн сүүлнээс хавчаад авсан нь хараацайн сүүл ац хэлбэртэй болж манай тив галтай болсон гэнэ.

Галын ачаар хүмүүний бие бялдар уураг тархины хөгжил дээшилж, монголчууд галын Лха тэнгэр гэдэг утгаар бас ариутган цэвэрлэгч байгалын ариун хүч гэдэг утгаар шүтэж гал бол хамгийн ариун, юм бүхэн түүний дотор хүн хүртэл ариутгагдана, товчоор хэлбэл гал бүхнийг ариутгана гэдэгт гүнзгий итгэнэ. Холоос яваа гийчин, оршуулгад оролцоод ирж байгаа хүмүүсийг галын дундуур гаргаж дотоод сэтгэл санаа, дагалдаж яваа элдэв энергийг ариусгах мэдлэгтэй холбоотой.

Түрэг, монгол угсаатнууд галын утааг галын сүнс түүгээр дамжин хүний сүнс тэнгэрт очино гээд гал дээгүүр алхаж гарахыг цээрлэдэг. Монголчууд бурхан багшийн дүйсэн өдөр цагаан cap, баяр ёслол, зул cap, гал тахих өдрөөр хамгийн сайн түлээ түлшээ бэлдэн галын бурхандаа өөх тос, дара өвчүү өргөдөг. Ялангуяа нас барсан хүний 49 хоног зулын гэрэл тасалдаггүй нь гүн утга учиртайг өнөө үед тайлах оролдого хийж байна. Үхээд сэргэсэн хүмүүс: Хав харанхуйд хачин олон чөтгөр шулам таарч гэрэл гэгээг маш их хүсдэг юм билээ гэж ярьсан байдаг. Эрт үеэс монголчууд тэр 49 хоногт нүгэл мууг цээрлэн буян ном их хуруулж талийгаачийн сүнсийг хоргодуулж тамын харанхуй нүхэнд унагахгүйгээр тэнгэрт халин одох замыг гэрэлтүүлж өгдөгөөр гүн ухааны хүнлэг ариун заншил мөн.

Манай гаригын юмс үзэгдэл өөрийн цөм хөдөлгөх хүчинтэй. Нийгэм овог аймгийн цөм нь гэр бүл-гал голомтын ёсон билээ. Ганц цучал гал болдоггүй, ганц хүн айл болдоггүй гэгчээр өвөг дээдэс, эцэг эхийн гал голомтыг бадрааж мөнх амьдралын залгамж нэгээхэн үеийн эзэн байх үүрэг хүн бүрт оногдоно./ө.с.2016 он, 245-н 16 д.т/. Энэ эрхэм чанараар монголчуудыг дэлхий дахин бахархаж байгаа ариун үйлсийн нэг юм. Учир юу гэвэл монгол гал голомтын ёс нь гэрээ засаад төрөө зас! гэсэн дээдсийн гүн ухаанаар төр нийгмийн олон үйл хэргийг хөнгөвчилж хүмүүний өнгөрсөн одоо ирээдүйн удам угсааг ариусган гэр бүлийн соёл, хүмүүжил, ёс суртахуун амьдрах ухаан төлөвшдөг аугаа үйлс, амьдралын үндэс, эрхэм нандин зүйл гэсэн ухагдахуун бий болжээ.

Хурим хийж шинэ гэр оронд орж байгаа, хос хоёрын нөхөр галын эхэнд, эхнэр галын аманд сууж хархүү эцэгтээ хандан “Ааваа, галаа хайрла!” гэнэ. Эцэг галаар яах нь вэ, хүү минь! гэхэд хүү “Аавын галаас тасалж, хүү нь гал голомтоо асаая!” хэмээн хүндэтгэн хоёр гараа тосоход эцэг их баяртайгаар хэтээ хүүдээ өгөхөд хүү гардан авч адислаад улмаар хэтийг цохиж гал гарган хөгжөөхөд эхнэр нь шинэ айлын анхны цай хоол хийнэ.

Хурсан олон шинэ айлын гал голомтын илч гэрэлд баясан цэнгэхүй дор гэрийн эзэн, эзэгтэй нар эцэг эхийн сургаал ерөөл сонсож сэтгэлийн тэнхээ авдаг амьдрал тэтгэгч эх булаг бол гал голомт билээ. Төрсөн эцгийн гал голомтоос жигүүр урган өөр өөрийн гал голомтоо үүсгэхүй нь монголын уламжлалт ёс заншил хэзээ ч хөсөр унахгүй мөнхийн гагнаас юм. Галаа сахигч эртний соёлоос улбаатай энэ гайхамшигт зан үйл их эзэн Чингис хааны отгон хүү Тулуйд оногдож, Өгэдэй хаан ширээнд суух хүртэл төрийн хэргийн барьж байлаа.

Айл сахалтаараа нэгдэн галын наадам хийж түүдэг галаа тойрон бүжиг дуу хуур, ерөөл магтаал идээ будааныхаа дээжээс өргөн зарим ёслолд 108, 1000 зул өргөх, 48, 24 цаг асах том зул байдаг.

Нар-гал, тэнгэр бурхан, чингисийн их тахилга 500-1000 метрийн голч бүхий дугуй тойрог тусгай зассан суурин дээр аргал түлээ өрж хонины ноос зулан тэр их талбайд таван хуруу зузаан шар тос асгаж дуудлага уншлагаа өндөр дуугаар дуудаж их хөлгөн галаа асаахуйд дөрвөн зүг, найман зовхист гэрэл туяа цацран аугаа наран, тэнгэр бурхан, дээдсийн сүнс соёрхон айлчилах шиг сонин дүрс, гэрэл гэгээ огторгуйд бий болоод түмэн амьтны сэтгэл оюун бишрэм сайхан болдог. Монголчууд ингэж л бурхан тэнгэрээ баярлуулж мөнх тэнгэрийн хүчин дор оршимой. Монголчуудын сэтгэл оюун шингэсэн энэ зан үйл хүн төрөлхтөний өмнөөс нарны их бурхан, тэнгэр эрхэс, эх дэлхийгээ бишрэн шүтэж, залбиран аргадаж байгаа нарийн утга учир, зургаадахь мэдрэхүй бүхий ариусгагч- гэгээн зан үйл мөн.

Хүн төрөлхтөний өмнө бидний бахархуулж танин мэдүүлэх, зочид жуулчидад үзүүлэх гол зүйл: Эсгий туургатан малчдын ахуй амьдрал, нүүдлийн соёл, хүн байгаль мал сүргийн зохицолдоо уран сайхны үзэмж, амар амгалан байдал, таны биенээ шингэн байх цэвэр ариун агаар, хур тундас, дээд уургийн эх үүсвэр, алтан наран алиман cap, хангай говь хээр тал хэц гүвээ.хөндий хосолмол монголын сайхан нутгаар 7-15 хоног, сараар амьдарч үзвээс хамаг бие сэтгэл тань тайвширан газрын диваажинд орших болно.

Эх байгаль уул усаа хайрлан хамгаалж бишрэн шүтдэг, зохицон амьдрах монгол ёс заншилыг дэлхий нийтээр 6, 12 дугаар сарын шинийн нэгний их үд, тэргэл сарны үеэр тэмдэглэж байвал хөх тэнгэр бурхад таалан соёрхох аугаа их, сайн сайхны утга санаа зөн совин таны тэргүүнээ айлсах болюу.