Өнгөрсөн онд үүсэн бай­гуулагдсаныхаа 35 жи­лийн ойгоо тэмдэглэж төр засгаас “Хөдөлмөрийн гавьяа­ны улаан тугийн одон”-гоор шаг­­нуулсан Уулын бая­жуу­лах Эрдэнэт үйлд­вэрт сүү­лийн 10 гаруй жилд Ган бөмбөлөг, Белазын дугуй, элдэв төрлийн ремен, резин, бүх төрлийн сэлбэг хэрэгсэл гээд асар үнэтэй шахааны бизнес ёстой л цэцэглэн хөгжиж, монголчуудыг 30 гаруй жил тэжээж байгаа энэ аварга үйлдвэрийн хувь заяаг бараг л мөхөөхийн өмнөхөн тулж ирээд байжээ.

Өөрөөр хэлбэл 2006 оны нэгдүгээр сараас 2012 оны наймдугаар сарыг хүртэлх зургаахан жилийн дотор Монгол, Оросын хамтарсан Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийг чиглэсэн улс­төрчид, бизнесийн том­чуудын шахааны бизнес энэ үйлдвэрийг бараг л дам­пууруулах шахсан түүхтэй.
Өнөөдрийн УИХ-ын ги­шүүдийн дунд ч Эрдэнэт үйлдвэрт 20 жил хэрэглээд барагдахгүй бичгийн цаас, 00-ын цаас, амны хаалт, сал­фетка зэргийг шахаж түн­тийтлээ баяжчихсан эрх­мүүд “Төрийн өмчит ком­­­­паниудыг даруйхан хувь­­­чилъя” гэцгээгээд гүйл­дэж л яваа.

Эрдэнэт үйлдвэрийг эдийн засгийн хувьд дам­­пуу­­рахаас нь өмнөхөн ам­жиж 2013 оны дөрөвдүгээр сард хамтарсан үйлдвэрийн зөв­лөлийн хурлаар Ц.Даваа­цэрэнг Ерөнхий захирлаар то­милсон нь тус үйлдвэрийн захирлаар анх удаа улс­төрийн бус, жинхэнэ мэр­гэжлийн хүн томилогдсон хэрэг байв.

Ц.Даваацэрэн Ерөнхий захирлын хувьд урьд нь Бор-Өндөр, Бэрх, Дарханы төмөрлөгийн үйлд­­вэрүүдийг алдагдлаас гар­ган ашигтай ажиллуулж бай­сан уул уурхай, хүнд үйлд­вэрийн хамгийн сайн бэлтгэгдсэн удирдагч аж.

Тиймдээ ч Эрдэнэт үйлд­вэрийн Ерөнхий захир­лаар томилогдон ажилласан жил хүрэхгүй хугацаанд элдэв шахааны бизнесийг хориг­лосны үр дүнд 38 тэрбум төг­рөгийн хэмнэлт гаргаад байгаа ажээ.
Өнгөрсөн онд Эрдэнэт үйлдвэр 26 сая тонн хүдэр боловсруулж, 119 мян­ган тонн зэс, 1800 тонн молибден үйлдвэрлэжээ. Гэхдээ ийм амжилттай ажиллахын тулд Эрдэнэт үйлдвэр өнгөрсөн нэг жи­лийн хугацаанд ёстой л бүсээ чангалж, бүх төрлийн өр авлагаа барагдуулах гэж чардайн зүтгэсний хүчинд складын үлдэгдлээ 19 тэр­бум төгрөгөөр багасгаж чад­саныг Ерөнхий захирлын үйлдвэрлэл эрхэлсэн орлогч дарга Д.Даваасамбуу онцлон тэмдэглэж байсан.

Түүнчлэн олон газраас авах авлагыг 70.9 сая, өглөгийг 34.9 сая ам.дол­лараар буу­руул­сан нь өр, авлагатай бүх талаар тэмц­сэний үр дүн ажээ.

Хамгийн гайхалтай нь томоохон улстөрчдийн Эр­дэнэт үйлдвэрт ширхэгийг 50 мянган ам. доллараар шах­­даг байсан Белазын ду­гуйг одоо 28 мянган ам.дол­­лараар авч ганц шир­хэг дугуйнаас 22 мянган ам. доллар хэмнэж байгаа чи­­хэндээ ч итгэмгүй үнэн бо­дит байдлыг Эрдэнэт үйлд­­вэрийн Ерөнхий захирал Ц.Даваацэрэн танил­­цуу­лах­даа толгой сэгсэрч хараг­дана лээ.

Өдгөө ч УИХ дахь МАН-ын бүлэгт идэвхтэй үүрэг гүйцэтгэсээр яваа эрхмүүд Эрдэнэт үйлдвэрт нэг тонн ган бөмбөлөгийг 2200 ам. доллараар шахдаг байсныг өнөөдөр 950 ам.дол­­­лар бол­­гож тонн тут­маас 1250 ам.доллар буюу 2.160.000 төгрөг хэм­нэж бай­гаа аж. Эрдэнэт үйлд­вэрийн өм­нөх даргын үед нэг тн хүхэрт натрийг 680 ам.дол­лараар авч үйлдвэрийн үйл ажиллагаанд ашигладаг бай­сан бол өнөөдөр энэ түү­хий эдийг 570 доллараар ху­далдаж авдаг болж. Ил тод байдал, чөлөөт өрсөлдөөн бий болсны үр дүнд ийм хэм­нэлттэй ажиллаж байна гэдгийг Ц.Даваацэрэн за­хи­рал онцлоод 2014 оноос улс­төрчид, бизнесийн бүлэг­лэлүүдийн Эрдэнэтийг чи­г­­­­­­лэсэн шахааны бизнес бүр­­мөсөн устаж алга болно гэдгийг мэдэгдсэн нь Мон­гол Улсын нийт төс­вийн 40 хувийг дангаараа бүр­дүүлдэг энэ үйлдвэр зөв зам дээрээ найдвартай зогс­соныг илтгэж байна.
Эрдэнэт үйлдвэр 2011 онд импортоор 227 тэрбум төгрөгийн худалдан авалт хийснээс найман хувийг нь дотоодын үйлдвэрлэгчдээс авч байж. Харин 2013 онд хийсэн нийт худалдан авал­тын 15 хувийг до­тоо­дын үйлдвэрийн бүтээг­дэхүүн эзэл­сэн бөгөөд энэ онд им­­­портыг орлох бүтээг­дэхүүний эзлэх хувийг 40 хувьд хүргэнэ гэсэн зорилт тавьжээ.

Уулын баяжуулах Эр­дэнэт үйлдвэр 2011 онд 535.8 тэрбум, харин 2012 онд 500.8 тэрбум төгрөгийг Монгол Улсын төсөвт төв­лөрүүлжээ. Энэ хөрөнгөөс 110 тэрбумыг нь Хүний хөгжил сангийн хө­рөнгөд шилжүүлсэн гэнэ. Орос, Монголын хамтарсан “Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэр” нь 2011 онд 127, 2012 онд 139 тэр­бум төгрөгийн агуу­лахын үлдэгдэлтэй байж. Агуу­лахын үлдэгдэл өндөр­тэй, шахааны бизнес газар ав­сан цагт үйлдвэрийн сан­хүү­гийн байдал уруудаж, дампуурлын ирмэгт хүрэх өндөр эрсдэлтэй. Өнөөдөр ч “Эрдэнэт” үйлдвэрийн агуулахад 100 гаруй тэрбум төгрөгийн ашиглагдахгүй шахааны бизнес гэгдэх тоног төхөөрөмжийн дотор таван тэрбум төгрөгийн үнэтэй эксковаторууд хэвтэж байгаа гэнэ.

Ямартай ч Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтан­хуягийг Эрдэнэт үйлдвэрийн үйл ажиллагаатай танилцах үеэр ил болсон эдгээр ба­римтуудаас харвал одоо­хондоо монголчуудын “Саа­лийн ганц үнээ” хэвээрээ байгаа Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэр улстөрчид, бизнесийн бүлэглэлүүдийн түрүүвчийг түнтийлгэдэг асар том шахааны бизнес байхаа больж эхэлж байгаа юм байна. Эрдэнэт үйлд­вэрийг тал талаас мөлждөг этгээдүүдийн гар мухардаж, энэ үйлдвэрийн нуруу одоо л нэг тэнийх нь бололтой.

Д.Түвшин

Эх сурвалж: