-Түүнийг бөхийн зодгоо бүрмөсөн тайлахаар нулимстай мэдэгдэл хийх хүртэл энэхүү ногоон дэвжээ ямар болтлоо булхай наймаагаар дүүрснийг бөхдөө хайртай монголчууд анзаарах сөхөөгүй явсан учраас би түүнийг шинэчлэгч гэж боддог-

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэг аварга нэр дэвшсэнээс хойш өөр нэг аваргын талаарх таагүй мэдээлэл энд тэндгүй байсгээд л гардаг боллоо. Шалтгаан нь гэвэл залуу аварга нэр дэвшигчийг биш өрсөлдөгч намыг нь сонгосонтой холбоотой бололтой.

Б.Бат-Эрдэнэ аварга Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвшихээр болсны дараахан А.Сүхбат аварга Ардчилсан намд элссэнийг мэдээллийн хэрэгслүүд дамжуулаад өнгөрсөн. Харин үүнээс хойш аварга А.Сүхбатын амьдрал, гэр бүлийн асуудлаар арай дэндүү эрээгүй мэдээллүүд энд тэндгүй эрээлжилж байдаг болов. Эхнэрээ хэдэн удаа сольсон талаар, хэнд хэчнээн хүүхэд нь бий тухай бичсээр,  бүүр сүүлдээ хөгшин эх нь отгон бэрээ огт хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа гэх сенсаац дэгдээв. Гэнэт яагаад А.Сүхбатын амьдрал бидэнд сонин болчихов оо. Тэр тусмаа будилж босгож яваа амьдралынх нь алдаа оноог шүүж дэнслэх хэрэгцээ яагаад бий болчихов оо гэж гайхмаар байна. Эцэст нь түүнийг энэ бүх хэл амнаас өмгөөлмөөр санагдлаа.

Монгол бөхийн дэвжээнд од шиг цойлон гарч ирсэн эрч хүчтэй залуу аварга энэ ногоон дэвжээн дээр хаан шиг халаагүй удаан оршихыг хүсээгүй гэдгээр нь би түүнийг үзэгчийн хувьд мэддэг, бас үүгээр нь үнэлж явдаг. Түүнийг бөхийн зодгоо бүрмөсөн тайлахаар нулимстай мэдэгдэл хийх хүртэл энэхүү ногоон дэвжээ ямар болтлоо булхай наймаагаар дүүрснийг бөхдөө хайртай монголчууд анзаарах сөхөөгүй явсан учраас би түүнийг шинэчлэгч гэж боддог. “Жижиг” нэртэй ч үүнтэйгээ хамт том хүндлэлийн эзэн болж, үндэсний бөхийн дэвжээнд аваргын энд хүртлээ тэр тийм ч их хугацааг зарцуулаагүй. Гэхдээ идэр залуу насны амьдрал нь бөхөд зориулагдсан.  “Зориулагдах” гэдэг үг хэтэрхий модон байж болох ч их утга учиртай үг, миний бодлоор. Яагаад гэвэл ямар нэг зүйлд өөрийгөө зориулж , үрж дууссаны дараа тэр зүйл нь бусдын тоглоом, шоглоом байсныг мэдэх хэтэрхий гунигтай, харуусалтай байдгийг би цөөнгүй хүний амьдралаас анзаарч байлаа. А.Сүхбат аваргыг би ийм тавилангийн золиос болсон гэж боддог. Үүнтэй санал нийлэхгүй хүн олон байж болох ч…

Монгол эрчүүдийн сайн, сайхны бэлгэдэл болгон бөхчүүдийг хайрлаж, тэдний эр бяр, ид хаваа гайхуулан өрсөлдөх зүлэг ногоон дэвжээг үндэсний минь өв соёл гэж итгэж явсан олон хүний үнэмшил А.Сүхбат аваргын гэнэтийн мэдэгдлийн дараа өөрчлөгдсөн. Үүнтэй санал нийлэх хүн харин олон байх. Төрийн тэргүүн нь нээн үг хэлж, түмэн олноороо сэтгэл нийлж тэмдэглэдэг баяр Үндэсний их баяр наадмаас өөр байхгүй. Харин энэ их хүндлэл, бахархлын ард ямар булхай, наймаа үнэр ортлоо ужиграад байгааг А.Сүхбат аварга л хэлж, багийг нь хуулсан шүү дээ. Бөхчүүд наймааны үнэ ханшаа цолны эрэмбэ, давааны тоогоороо яаж хувааж авдгийг тэр үеэс хойш бичих, шүүмжлэх болсон. Шударга бус өрсөлдөөн, бохир хуурамч “жүжгийн” гол дүр болж амьдрахыг хүсээгүй А.Сүхбат аваргын эр зориг өнөөдрийн улстөрчдөд даанч байхгүй юм даа.

Уг нь тэр аварга болж чадсан уу, чадсан. Тогтсон “нууц” дүрмээр нь тоглоод явбал аваргын өмнө хэн гишгих байсан бэ. Тэр шударга бустай эвлэрэх, түүнээс хонжоо олохыг хүсээгүй учраас л өөрийгөө зориулж ирсэн бөхийн дэвжээнээсээ буусан гэж миний адил олон монголчууд ойлгодог. Үүгээрээ тэр монгол бөх, монгол эр хүний жудгийг харуулсан учраас түмэн олон одоо ч хүндэлдэг хэвээрээ.

Хурдан хөлгийн тоос, хүчит бөхийн шаваа дэвээ, харваа мэргэний цэцийг самсаа шархируулахгүй үзэж тэсдэг монгол хүн ховор. Энэ бол бидний цусанд лугшдаг омгорхол маань учраас, уламжлал учраас тэр. Харин энэ уламжлал яг цаг үеийнхээ тусгал болж, албан тушаалын наймаа гэдэг шиг цолны найраагаар буртаглагдаж бохир мөнгөтэй холбогдсон байлаа. Тэнд идээшиж дасах ёс суртахуун, бяр цолны эрэмбээр илүүрхэж идэх шунал байгаагүй учраас “жижиг” аварга тийм шийдвэр гаргасан биз ээ. Нэр цэвэр, гар цэвэр, сэтгэл цэвэр үлдэж чадсан ч гайхуулж сайрхахгүй мөрөөрөө яваа түүнийг одоо орхиё л доо.

Бууринаасаа хөдөлсөн чулуу зовдог юм гэнэ лээ. Бүх зүйлээ зориулж явсан бөхийн дэвжээнээсээ бууснаас хойш тэр хүн хөл алдаж яваа нь үнэн ч байх. Гэхдээ түүний “зориулагдсан” амьдралыг хэн яагаад ийм болгосныг шүүнэ гэвэл би лав хамгийн түрүүнд бөхчүүдийг шүүмжилмээр байна. Ард түмнийхээ хүндлэл хайрыг даагаагүй, хүний шуналыг тойрч чадаагүй нэгэн цаг үеийнх нь аварга, заан, арслангуудыг юун түрүүнд буруутгана. Монгол бөхийн дэвжээ хэний үед яаж худалдагдаж, ямар байдал газар авч байсныг надаас илүүтэй хэлээд өгөх хүмүүс захаас аван олдоно гэж бодож байна.

Аварга А.Сүхбат монгол бөхийн ёс жудаг хаана бүдэрч, хэрхэн унаж босч явааг илчлээд зодог тайлсан. Энэ л дэвжээнд ялалтаа ч зориулсан, ялагдлаа ч зориулсан. Монгол бөхийн хөгжилд энэ нь түлхэц өгч, наадмын үзүүр түрүүг хэн авахыг тааварлахад амаргүй энэ тэнцүү өрсөлдөөний талбар болж эхэлсэн. Тэр бол монгол бөхийг шинэчлэгч. Өөр ямар аварга нь ингэж чадсан юм бэ. Одоо түүнийг улс төрийн бохир дэвжээ рүү бүү чир л дээ.

З.БОРГИЛМАА
Гэрэл зургийг Ч.Ганбат