УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-У.Хүрэлсүх гишүүнийг чө­лөөлөх асуудалд та нэлээд хатуу байр суурьтай бай­лаа. Нэгэнт намын Удир­дах зөвлөлөөр шийдсэн болохоор тэгэв үү?

-МАН-ын Удирдах зөвлөлийн хурал болж, өргөдлийн дагуу шийдэх хэрэгтэй гэж үзсэн. АН-ын гишүүдийн ярьж байгааг сонслоо. Тэд боломж олгох хэрэгтэй гэж байна. Зүй нь бол УИХ-ын гишүүнээс  чөлөөлөхөөс татгалзах нь тусалж байгаа юм биш. Янаглан хорлож байгаа хэрэг. Үндсэндээ МАН нэг нөхрөө хөөж, жудагтай, хүн чанартайгаараа АН аваад үлдлээ гэж хэлүүлэх гэсэн далд санаа агуулаад байгаа юм. Ард түмний сонгууль, Үндсэн хуулийг үгүй хийх, сонгох, сонгогдох эрхийг уландаа гишгэх булхай луйвраа шүүх, хуулиар дамжуулж гүйцэтгэдэг процесс эхэлчихлээ гэж ойлгож байна. Тиймээс энэ асуудалд болгоомжтой хандах ёстой гэсэн байр сууринд нэгдэж байгаа юм. Гэхдээ энэ удаа УИХ-ын гишүүн У.Хүрэлсүхийг бүрэн эрхээс нь чөлөөлөх шийдвэр гаргахаас өөр зам байсангүй.

Улстөрч хүний гэр бүл байна гэдэг хэцүү. Хажуудахыг нь үргэлж муулж, чичилж байхад гэр бүлийнх нь хүн яаж хүлээж авах нь тодорхой шүү дээ. Үнэндээ мань мэтийн дөжирчихсөн улс л энэ дотор чинь тэсч суугаад байгаа юм. Ямар хэцүү дарамттай ажил гэдгийг хэрийн хүн ойлгохгүй дээ.

-Гишүүнээс чөлөөлөх асуудлыг нухацтай авч үзэхгүй бол сөрөг нөлөө үзүүлнэ гэж болгоомжилсон гишүүн олон байсан?

-Эндээс харахад парламентад их эвгүй дүр зураг бий болж магадгүй. Жагсаалтаар орж ирсэн гишүүн бүрэн эрхээсээ татгалзахад дараагийн хүн нь ороод ирдэг юм байж. Тухайлбал, 48-ыг нь шууд сон­годог мажоритари тогтолцоогоор сонгууль болоход ганц, хоёр саналын зөрүү­тэй парламент гарч ирэхийг үгүйс­гэхгүй.

Энэ тохиолдолд гишүүн хүсэлт гар­гаж чөлөөлөгдвөл дараа нь сон­гууль болох байх. Тэгэхэд дарамт шахал­тад орох, муугаар бодоход худал­даж авах үйл ажиллагаа явагдахыг үгүйсгэх аргагүй. Тойрог дээр нь сонгууль явуулаад эрх мэдлийн хуваарилалтыг орвонгоор нь эргүүлчих байдал харагдаж л байгаа байхгүй юу. Тэр утгаараа чөлөөлөгдөх асуудалд болгоомжилж байгаа нь зөв.

Пропорционалийн жагсаалтаар орж ирж байгаа гишүүдэд эрсдэл гарах­гүй. Сонгуулийн үед нэр нь жагсаалтад орсон хүмүүсээс дараагийн хүн нь гарч ирээд өчнөөн хуваарилалт явуулахгүй засгийг гацаах, зохицуулах боломжтой.

Харин 48 бол осолтой. Нэг нөхрийг айл­гаад л тойрог дээр нь дахин сон­гууль явуулж, хүчний харьцаа өөрчлөгдөх боломж харагдаад байна. Ер нь сүүлийн үед сонгуулийн хэрэг явдалд шүүх дээрээс нь хутгалдаж, сон­гуулийг сонгууль биш болгох үйл явц бий болсон. Бид саяхан Өвөрхангайн асуудлаас болж буйдан тавьж суусны учир нь энэ. Ер нь ихээ­хэн ноцтой завхрал явагдаад эхэл­чихсэн.

-Орон нутгийн сонгууль болохтой холбогдуулан УИХ-ын ээлжит чуулганыг завсарлуулах тухай яригдаж байна. Тэгэхээр МАН-ыг бүлэгтэй болгох асуудлыг хойшлуулах нь ээ?

-Орон нутгийн сонгуультай холбог­дуулж чуулган завсарлаж бай­сан тохиолдол байхгүй. Аж­лын­хаа цаг завыг хараад явдаг нь яваад, ирдэг нь ирээд л сонгуулиа зохион байгуулчихдаг байсан. Гэтэл ирэх даваа гарагаас чуулганыг завсарлуулах юм гэнэ лээ. Би улстөрийг жаахан гадарладаг хүний хувьд манай бүлгийн асуудлыг хойшлуулах нь гэдгийг таамаглаж байсан.

Тэд эхлээд бүлгийг хэлэлцэх эсэхийг нь шийднэ. Дараа нь 2013 оны төсвөө батална. Ингээд орон нут­гийн сонгуульд явах нэрийдлээр бүлэг байгуулах асуудлыг саар­маг­жуулна.

-Орон нутгийн сонгуулийн тухай хууль батлагдах үеэсээ л хэл ам дагуулж байсан. Яг амьдрал дээр хэрэгжихээр яах бол?

-Энэ удаагийн орон нутгийн сонгууль нэлээд явдалтай болох шинжтэй. Асуудал цаашид хэрхэн үргэлжлэхийг мэдэхгүй байна. Яагаад гэвэл сонгох, сонгогдох эрхийг нь баталгаажуулах болон Үндсэн хуулийн заалтыг хэрэгжүүлэх эрх ашгийн үүднээс 2004 онд УИХ-ын баталсан хүний эрхийн үндэсний хөтөлбөрт сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулж болохгүй гэж заасан байдаг. Гэтэл Орон нутгийн сонгуулийн хуулийг батлахдаа үүнийг зөрчсөн юм.

Мөн энэ хуулийг хэлэлцэн батлахад УИХ-ын гишүүд болон нам, эвсэл бүгд оролцох ёстой байсан. Харамсалтай нь тэгсэнгүй. Өөрсдийгөө эрх барьж буй гэж  тунхагласан 42 гишүүн дураараа хууль баталж, пропорциональ системийг оруулж сонгууль хийх юм байна.

Сонгуулийн эргэн тойрны үйл явдал, хуультайгаа танилцаж ч амжаагүй байхад зохион байгуулдаг энэ арга цаашид Монголын төрд сайн зүйл авч ирэхгүй. Мөнхийн маргаан, мэтгэлцээн болон сонгуулийн дараах тогтворгүй байдлыг бий болгоно. Ийм нөхцөл байдал үүссэн болохоор МАН болон миний бие эсэргүүцэл илэрхийлээд оролцоогүй. Би ийм балмад юманд чинь оролцохгүй, хууль зөрчигдөж байна. Өөртөө таарсан хууль баталж байна гэдгийг ч хэлсэн.

Сая энэ орон нутгийн сонгуулийн тухай хуулийг АН дангаараа баталсан гэхэд буруудах зүйлгүй.

-Эвслийнхэн бас бий шүү дээ?

-Сүүлийн 22 жилийн хугацаанд Монголын төрд гарч байгаагүй балмад явдал болсон. Улстөрийн шалтгаантай сонгуулийн тухай хуулийг парламентад суудалтай төдийгүй суудалгүй нам, эвсэлтэй ярил­цаж, хэлэлцэн батлах ёстой. Тэгс­ний эцэст Сонгуулийн хууль, дүр­мийг хүлээн зөвшөөрөх, улстөрийн тайван нөхцөл бүрддэг.

Ийм улстөрийн нөхцөлийг бүрдүүлэхгүй Сонгуулийн хуулийг хүчээр батлах нь улстөрд байж болохгүй. Харамсалтай нь сая энэ үйл явц болчихлоо. Улам бүр хуульгүй болох эсвэл хүссэн үедээ баталдаг, зөрчдөг, улстөрийн зорилгоор хууль, хүчний байгууллагыг ашигладаг хэлбэр рүү орж байна. Монголын улстөр дампуу тал руугаа л яваад байна.

Өглөөний сонин