Намайг сайд байхад гуравхан удаа жагсаал болж байсан. Бат-Үүлийн трактортай жагсаал, амлалт нэхэх ард түмний холбооны 2 жагсаал. Бусад үед нь харьцангуй тайван байсан шүү. Улс төрийн зүтгэлтэн алагдаагүй, онгоц унаагүй, вагон мөргөлдөөгүй, 7 сарын 1 болоогүй гээд яривал урт түүх болно.

– УИХ-ын анхдугаар чуулган МАН-ын бүлэг орох боломжгүй гэснээр гацаанд орсон. Мөн УИХ-ын даргыг томилгоог хууль бус гэж үзэж байна. Ерөнхийдөө төрийн машин гацаанд орчихлоо. Энэ бүгдийн буруутан нь танай намыг гэж үзэж байх шиг байна?

– Энэ удаагийн парламент их эмзэг бүрэлдэхүүнтэй болчихлоо. Монголын 6 удаагийн сонгуулийн түүхэнд байгаагүй эмзэг бүрэлдэхүүн гэж үзэж байна. АН-ынхан манай намаас 2,3 суудлаар илүү. МАХН гэдэг нь дандаа хуучин урвагч шарваачдаас бүрдсэн нэгдэл. Нэг хэсэг нь ардын намаас урваж явсан хүмүүс нөгөө хэсэг нь М.Энхсайханыг дагаж АН-аас урваж явсан ерөнхийдөө урвагчдын нэгдэл маягийн юм байгаа ш дээ. Байдал жаахан эвгүйдээд ирсэн тохиолдолд хаашаа ч урваж мэдэхээр арав хүрэхгүй хүнтэй ийм л нэгдэл.  Хоёр гол нам нь бараг тэнцүү суудал авчихсан. Ийм нөхцөлд ирэх дөрвөн жилийн амь амьдралын асуудалд яаж хандах вэ гэдэг дээр ерөнхий сайдаа томилох гээд байгаа хэсэг нь ухаантай хандах хэрэгтэй байгаа юм. АН өөрөө 7,8 фракц бүлэглэлд хуваагддаг.

Дотроо байнга байлдаж байдаг шуудайнд хийчихсэн үхрийн эвэр шиг болчихсон бүрэлдэхүүн ш дээ. Дотоод эв нэгдэл нь дандаа өөрийгөө идэж байдаг засгийг идэж байдаг, төрийг идэж байдаг. Дотоод байдал нь дажны байдалтай, нийлж байгаа хэсэг нь дандаа урвагчид. Чин үнэнийг хэлэхэд энэ гурван бүлэг дотор хамгийн их эв нэгдэлтэй байж чаддаг нь Ардын намын бүлэг дээ. Энэ бол 22 жилийн туршид амьдралаар шалгагдчихсан үнэн. Өнөөдөр байдал нэн эгзэгтэй байхад АН-ынхан албан тушаалд очих сонирхолдоо хэт хөтлөгдөж дөчин хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр төрийн бүх хэргийг хүчээр шийдэх гэж оролдож эхлээд өөрсдөө гацаанд орчихлоо. Төрийн байгуулалтын байнгын хороог хүчээр байгуулаад ерөнхий сайдаа томилъё гээд хуралдаж эхлэнгүүт МҮДН-ын хэсэг картаа сугалж аваад гарч байгааг нь бүгд харсан. УИХ-ын даргын томилгоо нь хууль бус, хамгийн ахмад настай гишүүн хуралдааныг даргалж явуулна гээд цагаан дээр хараар биччихсэн байхад энийг давж хүчээр хурал хийж байна. АН хоёр өдрийн дотор хоёр хууль бус хуралдаан хийж хоёр хууль бус шийдвэр гаргалаа. Тэгэхээр одоо тал их хуралтай, тал их хурлын даргатай, тал байнгын хорооны бүрэлдэхүүнтэй, тал ерөнхий сайдтай, тал засгийн газар л байгуулагдах нь байна ш дээ. Энэ нь өөрөө эрх барих гээд байгаа хэсгийн мордохын хазгай гэдэг л болж байна. Би хувьдаа төрийн хүн. Төрийн төлөө түмэн олны төлөө зүтгэж яваа хүн.

Төрийн хүний хувьд би АН-ыг шийдвэр гаргахаас өмнө Ерөнхийлөгч, ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга, АН-д байдаг харилцдаг ойлголцдог зарим хүмүүстэй хувийн журмаар уулзаж улс төрийн их эвгүй нөхцөл байдал үүслээ шүү. Анхнаасаа ойлголцож эв зүйгээр ажиллахгүй бол наад засгийн газар чинь цаашдаа тогтож ажиллахад хэцүү. Бий болсон нөхцөл байдлаа сайн хар, эх орон хайран байна шүү гэдгийг хэлсэн л дээ. Би сая ерөнхийлөгчтэй хамт Хан хөхийн тахилганд яваад ирсэн. ЕТГ-ын дарга нь явсан аль алинд нь энэ асуудлаар байр сууриа илэрхийлсэн. Учир зүйгээ олохгүй байгаа хүмүүс төр улсыг яаж ч бужигнуулж мэдэхээр болчихоод байна. Яамдын тоо хэт олшруулж үргүй зардал гаргах шийдвэрийг хэлэлцэж байх шиг байна. Сонгуулийн өмнө эд нар чинь бүгдээрээ төрийг цомхон болгоно чадварлаг болгоно. Сайн сайхан болгоно гэж донгодож байсан ш дээ. Яамдын тоог бараг 20 хүргэж хоёр дахин нэмэх тухай ярьж байна. Энэ чинь эрх барих гээд хэсгийн 2 гишүүний дунд нэг яам оногдож байна гэсэн үг. Энэ нь улсын эрх ашигт нийцсэн биш, хүнд тааруулсан яам шинээр бий болгож утга учиргүй зардал гаргана гэсэн үг. Ийм байж болох уу. Сонгуулийн өмнө нэг юм ярьчихаад сонгуулийн дараа эсрэгээр асуудлыг шийдэж ард түмнээрээ тохуурхдаг, төрөөр тохуурхдаг байж болохгүй.

– Та МАН-ын нөлөөтэй хүмүүсийн нэг яах аргагүй мөн. Таны үг ч чухал. Танай нам УИХ-ын чуулганд хэзээнээс сууж эхлэх вэ. Заавал улс төрийн тохироонд хүрэх гээд гэдийгээд суугаад байх юм уу?
– Ер нь энэ “цэнхэрийнхэн” “улаантнуудтай” нийлж цаашдаа ямар ажил хийхээс л юм шалтгаална ш дээ. Цэнхрийнхэн гэж АН-ыг, Улаантнууд гэж МАХН эвслийг хэлж байгаа юм. МАХН гэдэг чинь хуучин коминтертний сүнс юм шүү дээ. Ардын намыг анх байгууллагдахад нэрийг нь Богд гэгээн шүншиглэсэн байдаг юм. 1924 онд коментерны шууд заавраар намын нэрэнд “хувьсгалт” гэдэг үгийг оруулж ирснээс хойш ангиар ялгадаг, хар шараар нь ялгадаг, баян хоосноор нь ялгадаг, гадаадын тагнуул гэсэн нэр зүүж байгаад бууддаг. Ийм л байсан. Далаад жилийн турш ардын намын нэрэн дотор шингэж явсан тэр коментерний сүнсийг бид ардын намын хуучин нэрийг сэргээснээр байхгүй болгосон юм. Манай намыг хуучин нэрээ сэргээсний дараа дээд шүүх МАХН гэдэг нэрийг хууль бусаар бүртгэж коментерний сүнсийг дахин сэргээх шиг боллоо. Тийм учраас МАХН гэгчийг улаантнууд гээд байгаа юм. Ганцхан юманд харамсаж байгаа.

Коментерний эсрэг юм ярьдаг байсан АН-ынхан дандаа урвасан улаантнуудтай нийлж засаг байгуулах гэж байгаа нь коментерныг сэргээсэнтэй агаар нэг юм. Коментерний сүнс сүлдийг нь Монголд үлдээх гэж зүтгээд байгаа юм болов уу. Сүүлийн 20 жилд гарч байгаагүй прокурор, шүүхийн байгууллагыг улс төрийн зорилгоор ашигладаг явдал саяын сонгуулийн нэг онцлог байлаа. Сонгууль эхлэхийн өмнө баахан хүн барьж хорилоо. Заримыг нь тавьж явуулаад заримыг нь хэрэгсэхгүй болгоод заримыг нь оймстой нь чирээд ингэж хүчний байгууллагыг сонгуульд ашигласан сонгууль боллоо. Энэ бол Монгол төрийн түүхэнд яалт ч үгүй хараар бичигдэж үлдэх гашуун түүх мөн. Одоо чирч байсан хэсэг нь чирэгдэж байсан хэсэгтэйгээ нийлээд засаг байгуулж байна. Тэгэхээр ийм засгийг би найдваргүй л гэж хэлнэ.

Ардын намын хувьд харж байж л хөдөлгөөн хийнэ. Өвөрхангай аймаг дээр гарсан хууль зөрчсөн шүүхийн захиалгат шийдвэр байсан. Надад танилцуулснаар сонгуулийн уулзалт болж байхад зүгээр л сонирхож очсон арван долоон настай оюутан хүүхдүүдийн зураг авчихаад дараа нь арван найман нас хүрээгүй хүнийг сонгуулийн сурталчилгаанд ашиглалаа гэдэг шийдвэрийг хаа байсан Хан-Уул дүүргийн шүүхээр нэг өдрийн дотор гаргуулаад Өвөрхангай дээр ялсан хоёр хүний эрхийг нь зөрчөөд, хамгийн хөгийн нь сонгогчдийн шийдвэрийг үгүйсгээд явж байна. Өвөрхангай аймгийн АН-ын дарга байсан Хасбаатар манай намын нэр дэвшигчид 168 сая төгрөгийг хууль зөрчиж тараалаа гэсэн мэдэгдэл хийж бүх бичлэг баримт нь байж байхад тэрийг шалгахгүйгээр сонгуулийн уулзалтанд орсон хүүхдүүдээр шалтаглаж АПУ-гийн хажууд байгаа шүүхээр шийдвэр гаргуулаад явж байгаа сонин санагдаж байгаа шүү. Ийм байхад ардын нам нүдэн балай чих нь дүлий суугаад байж болохгүй ш дээ. Зүй нь бол хэргийн харьяалал гэж байдаг. Тухайн хэрэг гарсан газрын шүүх асуудлыг шийднэ. Шийдэх бол Өвөрхангай шүүх шийддэг. Гэтэл хаа байсан тэндээс энд авчирч нэг өдрийн дотор шийдвэр гаргуулчихаад Өвөрхангай сонгогчдын олонхийн санал авсан гишүүдийн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрөхгүй. Ийм улс төрийн арга хэрэглэж байхад хариу улс төрийн арга хэрэглэж л таарна ш дээ. Шүүхээр гаргуулсан луйвараа хэзээ зогсоох юм тэр хүртэл ардын намын байр суурь өөрчлөгдөхгүй.

– Саяын сонгуулийн дүнд МАН, АН хоёр дахин эвсэх нь гэсэн яриа олон нийтийн дунд байсан. МАН-ын дотор ч эвсэнэ гэсэн бодолтой гишүүд байсан. Гэтэл АН тэгсэнгүй…
– Манай нам сандал ширээний хойноос хөөцөлдөөд АН-ыг гуйгаагүй байхад нь гуйж очоод засагт орох нам биш. Чин үнэнийг хэлэхэд АН-д өгсөн сонгогчдын тоо МАН-д өгсөн сонгогчдын тоо яг тэнцүү. Ийм байхад АН бодох л хэрэгтэй байсан. Тэгсэнгүй урвагч улаантануудтай очиж нийлж байна. Ер нь бол өнгөрсөн 22 жилийн бараг 9 жилд нь МАН, АН хоёр гурван удаа хамтарч засаг барьсан байдаг юм. 1990 оны Бямбасүрэнгийн засгийн газар хамтынх байсан, 2004 оны Элбэгдоржийн засгийн газар хамтарсан байсан, тэр үед 35, 36-аар тэнцсэн байсан. 2008 оны Баярын засгийн газар хамтарсан байсан. Манайх УИХ-д 45 суудал авчихаад 26 суудал авсан АН-тай нийлж засаг барьсан. Ийм гурван удаагийн хамтарсан засгийн газрын түүх байдаг юм. Дангаараа засаг барьсан түүх 3 байдаг.1992 оны Жасрайгийн засгийн газар, 2000 оны Энхбаярын засгийн газар,1996 онд Ардчилсан Холбоо эвсэл дангаараа байсан.

Гэтэл эд нар ерөөсөө засаг барьж үзээгүй юм шиг л яриад байгаа нь дургүй хүргэж байна. Үнэхээр засаг барьж үзээгүй гээд байгаа юм бол ерөнхий сайд байсан Бямбасүрэн, Энхсайхан, Элбэгдорж, Наранцацралт, Амаржаргал нарын ордны хоёр давхарт байдаг зурагнуудыг авч хаа нэг газар нуух хэрэгтэй. Хорин хоёр жилийн бүтэн есөн жилд нь эд нар засагт орж ажилласан. Монголын сайн муу бүх юмтай эд нар бас холбогдоно. Гэтэл сая сонгуулийн үеэр “Хүн шиг амьдаръя” гэсэн уриа дэвшүүлж байна ш дээ. Энэ юу гэж байгаа юм. Есөн жил засаг барьчихаад ард түмнийг нохой шиг амьдарч байна гэж доромжилж болохгүй биз дээ. Ийм хөгийн юм хийгээд байгаад нь миний зэвүү хүрээд байгаа юм. АН дангаараа засаг барьж байгаа нь энэ гээд улс орныг түйвээж хаячихаад 2000 онд ганцхан суудалтай үлдэж байснаа мартах учиргүй. Би АН-ынханд хэлсэн та нар МАН-ыг үгүйсгэж чаддаг юм аа гэхэд бидний төлөө та нартай тэнцүү саналаа өгсөн ард түмнийг үгүйсгэх чадахгүй шүү. Ганц тоосго сугалахад засаг чинь унахаар ийм л байгаа шүү.

Ийм нөхцөлд та нар ардын намыг басаад байж хэрэггүй ээ. Төрийн байгуулалтын байнгын хороог хүчээр байгуулах гэж байгаа асуудалдаа болгоомжтой ханд, УИХ-ын даргыг хууль бусаар томилсон. Энэ чинь лавширвал аюул болно гэж хэлээд гаргасан, ердөө 30 минутын дараа УИХ-ын нэгдсэн чуулган хийх гэж оролдсон чинь “фортуна” Батбаяр орж ирээд олон хүний картаа сугалаад гараад явчихсан. Хэлж амжаагүй байхад нурж байгаа байхгүй юу. Ардын намыг басамжлаад сайн юманд хүрэхгүй ээ төрийн хэрэгт хандах гэж байгаа бол төрийн хүний ёсоор хууль номынх нь дагуу цаашдын үйл ажиллагаагаа явуул. Олон жил хамтарч ажиллачихаад хоёр гуравхан суудал илүү авчихаад арзагнаад байж хэрэггүй гэдгийг хэлсэн. Засаг байгуулагдах гэж удсан нь биднээс шалтгаалсан явдал байхгүй. Цэнхрийнхэн улаантнуудтай нийлж хэн нь ямар суудал дээр очих вэ гэдэг дотоодынхоо асуудалтай зууралдсаар байгаад бүтэн сарыг алдсан. Тэгээд орж ирээд биднийг ажил үймүүлж байгаа мэт худлаа суртал нэвтрүүлэг явуулж нийтийн өмнө жүжиг тавьж болохгүй ш дээ. АН-аас ирсэн бичиг санаатай юмыг нь бид нар үзээд нэр дэвшигчтэй нь уулзъя гэсэн. Бидэнд асуух асуултууд байсан. Яагаад уулзчихаж болохгүй гэж албан ёсны бүлэг байгуулагдаагүй нь бидний буруу биш. Номоороо бол УИХ-ын дарга томилогдсоны дараа бүлэг байгуулагдах ажил явагддаг юм. Хүссэн ч эс хүссэн ч энэ 27 хүн бүлэг болж л таарна.

– АН-ын УИХ дахь бүлгийн дарга МАН-ыг их хуралд бүлэг байгуулах боломжоо алдсан. Ардын намын УИХ дахь гишүүд бараг сул гишүүд гэх шиг болсон?
– АН бидэнтэй зууралдахын оронд өөрсдийнхөө дотоод идээ бээртэйгээ зууралдсан нь дээр байх аа. Ардын намын бүлэг УИХ-д байгуулагдана. Бид өөрсдөө гүйж ирээд их хурлын танхимд суучихсан хүмүүс биш. Ард түмнээс сонгогдсон ард түмний төлөөлөл. Бүлгээ хэзээ байгуулахаа АН-аар заалгахгүй.

– Эвслийн засгийн газар хэзээ байгууллагдах бол…?
– Өвөрхангай дээр хийх гэж байгаа луйвраа зогсоох хэрэгтэй. АН-ынхан бид нарыг басамжлаад хэрэггүй. Өөрсдийнхөө дотоод зөрчлийг хичээж явах хэрэгтэй. АН засгийн газарт 9 сайдын суудал авах тухай дуулдсан. Есөн сайдын суудлын тав нь Бодь, Женко хоёрынх. Тэгэхээр Монголд юу болж байна гэхээр Бодь, Женко хоёрын эдийн засгийн бүлэглэлийн засаг төртэй болох гэж байна. Үндсэндээ хоёр компанийн улс болж байна ш дээ. Бид хэзээ ч ийм ёс бус юмыг хүлээн зөвшөөрөхгүй.

– Хүмүүс МАН-ын сонгуульд ялагдсан шалтгаан нь намын нэр сольсон, хөрөнгөтний хүүхдүүдийг намдуу элсүүлсэнээс болсон гэж үзэж байна. Таны хувьд энэ дээр ямар бодолтой байна?
– Сонгуулийн дүнгээр эцсийн дүгнэлт хийж болдоггүй юм. Ардын намын хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүс нам дотроо жин дараад байдаг хэсэг биш ш дээ. Хамгийн том аюул АН-д л байдаг байхгүй юу. Бөөн олигархиуд сууж байгаа. Улсын хамаг өнгөтэй өөдтэй үйлдвэрийг хуваагаад авчихсан Баттулга байна. “Бодь”-ийн бүлэг, “Бридж”-ийн Ганхуяг гээд цул олигархиуд байгаа биз дээ. Дээр нь газрын наймаачин гэж цоллогдоод байдаг Наранхүү ороод ирлээ. Ардын намынхныг газрын наймаачин гээд байдаг байсан чинь одоо жинхэнэ газрын наймаачин гэж хэлэгдээд цоллогдоод байдаг Наранхүү нь АН-аас орж ирж байна. Манай намын тухайд бол ганц нэг хөрөнгөтэй хүмүүсийн үр сад орж ирсэн нь үнэн. Үзэл бодлоо дагах сонгох сонгогдох эрх иргэн бүрт нээлттэй байдаг. Тэр утгаараа манай намд орж ирсэн залуучууд байдаг нь үнэн. Төрийн алба хашч байгаа хөрөнгөтэй хүмүүст төсвийн тендер, төрийн чиглэлээр явагддаг зээлэнд оролцож болохгүй гэсэн хатуу зарчмыг манай нам барьдаг. Жишээ нь манай Чойжилсүрэн гишүүн чамгүй хөрөнгөтэй нь үнэн.

Гэхдээ өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд нэг ч удаа төсвийн тендерт оролцоогүй. Хэрвээ манай намын хэн нэг нь төсвийн мөнгө рүү гар дүрээд эхлэх юм бол бид асуудлаа хатуу ярина. Өнөөдөр Монголын махны зах зээлийн 60 хувийг Н.Алтанхуяг, Х.Баттулга 2 ил далд барьж байна. Засгаас гардаг өдрөө махны үнээ нэмсэн. АН-аас засгийн газарт дэд сайд байсан Ариунсан гэдэг этгээд намайг байгаа дээр амжиж та нар шатахууныхаа үнийг нэм гэж хэлээд шатахууны үнэ нэмүүлсэн. Олон нийтийн дургүйцлийг Ардын нам дээр тохохын тулд махныхаа үнийг компаниараа дамжуулж нэмээд, албан тушаалаараа далимдуулж шатахуунынхаа үнийг нэмчихээд гараад явчихсан. АН-ынхан ингэж л төрийн хэрэгт ханддаг улс. Цаашдаа ч ингэж хандана. Эд нар энэ зангаа засч чадахгүй. Би Монголын улс төрд 22 жил явж эд нарын гадна дотныг өөрсдөөс нь дутуугүй мэддэг болсон хүний хувьд хэлж байгаа юм. Баттулгын нэг хуурамч нууц гэрээ, хоёр нууц санамж бичгийн тухай би хавар ярьсан. АН-аас Баттулгаас бусад нь миний эсрэг юм хэлж чадахгүй байгаа биз. Яагаад чадахгүй байна гэхээр байгуулсан гэрээнүүд нь үнэн учраас надад юм хэлж чадахгүй байгаа юм.

Би гүтгэчихсэн бол АН-ынхан намайг барьж иддэг юм байгаа биз дээ. Би үнэн юм ярьсан болохоор эд нар яаж ч чадахгүй байгаа байхгүй юу. Харин Баттулга нь нөгөө л Хан-Уулын шүүхээрээ дамжуулж намайг “уучлал гуй” гэсэн шийдвэр гаргуулаад тэрийгээ хэвлэлээр мөнгө төлж цацаад гүйж байна. Гарын үсэгтэй гэрээ, санамж бичиг тодорхой байж байхад уучлал гуй гээд шийдвэр гаргаж байгаа нь шүүх дампуурсны баримт. Энд шүүх нь Өвөрхангайн асуудлаар бас нэг луйврын шийдвэр гаргалаа. Төр шүүх нь хувийн бизнестэй, ингэж хуйвалдахыг олигархи. Одоо Монголд олигархийн засаглал жинхэнэ утгаараа тогтож эхэлж байна. Шүүхээр дуртай шийдвэрээ гаргуулдаг, төрөөр дуртай хуулиа батлуулдаг. Яах аргагүй одоо олигархи засаг тогтож байна. Муу ч бай сайн ч бай Энхбаярын засаглалын үед ийм балиар юм гарч байгаагүй юм шүү.

– Таны буруу гэж үзээд байгаа засгийн эхлэлийг танай нам аль 2008 онд тавьчихсан юм биш үү?
– 2008 оны хамтарсан засаг байгуулсан нь буруу гэж манай намын олон гишүүд үзэж байсан. Ялангуяа Бат-Эрдэнэ аваргаас эхлээд бий. Яахав тэр бидэнд сургамж л боллоо ш дээ. Нэг л муухай юм байгаа. Тэр нь юу гэхээр бүтэн дөрвөн жил хамтарч ажиллана гэж өдөр болгон амлаж ирчихээд хэлсэн амандаа хүрэлгүйгээр бүх юм дампууруулж хаячихаад зугтчихаж байгаа явдал. Яагаад зугтсан гэхээр төсвийн боломж нь танагдаад мухардалд ороод ирэхээр бас намынхаа дотоод зөрчлөөс болоод гарсан. Алтанхуягийгаа унагаж Баттулга нь намын дарга болох гэсэн увайгүй санаархал ил оролдлого тэд засгаас гарах шалтгаан болсон. Энэ сонгуульд Баттулга нам толгойлж ороод ерөнхий сайд болох гэж далдуур ажиллаад 2011 оны дундаас улам эрчимжүүлсэн. Тэгээд MCS гэдэг компанид эд худалдагдчихлаа засгийн газар нэг компанид үйлчилж байна. Монголд ганцхан олигархи байгаа тэр нь MCS-ийн Оджаргал гээд Баттулгын зарлаад байсны учир тэр байхгүй юу. Миний орсон гээд байгаа байранд чинь надаас өмнө Баярцогт, Алтанхуяаг хоёр орчихсон байсан. Ил гарч хэлэхээрээ MCS-ийн байранд Нямдорж амьдардаг хахууль авчихаж гэж хэлээд маргаашийн сонин дээр нь тэр байранд Алтанхуяг, Баярцогт хоёр амьдардаг юм байна гэдэг мэдээг цацаад байсан байхгүй юу. Тэр санааг нь мэдсэн Алтанхуяг өрсөөд дөрвөн сайддаа мэдэгдэлгүй засгаас гарч байна гэсэн мэдэгдлийн 01 сарын 06-нд хийсэн учир нь ердөө энэ.

Засгаас гарсны дараа АН-ын ҮЗХ-ын хурал дээр Баттулга өөрөө бусад сайд нартаа хэлэлгүй засгаас гарах мэдэгдэл хийлээ энэ Алтанхуяг гэж хариуцлагаүй нөхөр гэж хэлсэнийг хүмүүс санаж байгаа байх. Ер нь АН-д байгаа хөрөнгийн шалтгаантай фракцууд дандаа засаг унагадаг. 1996 оны засгийн уналтуудын шалтгаан ердөө энэ байсан. 2006 оны Элбэгдоржийн уналтыг М.Энхсайхан зохион байгуулсан. 2008 онд засгаас гарах өдөөн хатгалгыг Баттулга хийсэн. Ардчиллын үеийн засгийн уналт дандаа өөрсдийн дотоод фракцуудын зөрчлөөс болсон. Сүүлд нь бүх бурууг МАН-д өгөх хэрэггүй. Яг үнэндээ ардын намын хөдөлгөөнөөс үүдэлтэй засгийн уналт нэг ч байгаагүй юм шүү. Ж.Наранцацралт агсны засгийн газар яагаад унасан юм гэхээр одоогийн “их хурлын дарга” болоод З.Энхболд Москвад явж байгаад Ж.Наранцацралтын гарын үсэгтэй “Эрдэнэт”-ийн тухай бичиг олоод тэрийгээ Н.Энхбаярт өгчихсөн юм. Тийм юмыг сөрөг хүчний удирдагч ашигладаг юм байгаа биз дээ. Тэр бичгийн агуулга юу байсан юм гэхээр танайх өөрт ноогдох 49 хувиа хувьчлахад татгалзахгүй ээ. Манайх өөрт ноогдох 51 хувиа хувьчлахад танайх яг ингэж хандаарай гэсэн утгатай бичиг байсан. Тэгж л эд нар хуйвалдаж өөрийнхөө засгийг өөрсдөө унагаж байсан түүх бий шүү.

Сая сонгуулийн өмнө би ганцхан юм ярьж явсан, юу гэхээр муугаар бодоод АН олонх суудал авчих юм бол дөрвөн жилийн тогтворгүй байдал үүснэ. Энэ тогтворгүй байдал нь араасаа эдийн засгийн тогтворгүй байдлыг бий болгоно. Ингээд улс орон бүхэлдээ 1996 оны тойрогт орно. Тэр он жилүүдэд бүх юм зогссон ш дээ. Хамгийн сүүлд Амаржаргал ерөнхий сайд байхдаа дэлхийн банкнаас орж ирсэн 50 сая долларыг Монгол банкнаас зээлж аваад цалин, тэтгэврээ тавьж сонгууль өнгөрөөж байсан. Бид нар 2000 онд хар данстай засаг АН-ынхнаас хүлээж авч байсныг хүмүүс санаж байгаа байх. Хар данстай засгийг тав арван төгрөгтэй болгох гэж бүтэн хоёр жил ноцолдож байж 2002 онд монголын эдийн засгийн уналт зогслоо гэсэн дүгнэлтийг дэлхийн банкаар гаргуулж байлаа. 1996 оны суудлын ялгаа 50:26 байсан. Одоо ердөө 2-3 суудлын ялгаа байгаа ш дээ. АН энийг бодох л хэрэгтэй.

– Х.Баттулга гишүүн таныг төрийн ажил явуулддагүй ямар нэгэн аргаар ажилд саад болдог занасаар байгаад төмөр замын ажлыг явуулаагүй гэж мэдэгдэж байсан. Дараа нь шүүхээр уучлал гуйлгуулах шийдвэр гаргууллаа. Одоо шинэ байгуулагдах засагт нөлөөтэй хүмүүсийнх нь нэг болж байх шиг байна. Энэ бүгдийг нь хархад Х.Баттулга улс төрд чанга хүн юм шиг хүмүүст санагдаж байгаа?
– Х.Баттулгын чанга гэж юу байхав. Улсын ажлыг хувийн сонирхлоор хийдэг хүн ш дээ. Улс орны эрх ашиг ард түмний аж амьдралыг бодож байгаа бол томоохон төслүүдийг хөдөлгөх эхлэх хэрэгтэй. Хөдөлгөнө гэж хэлчихээд цаагуураа яаж өөрийн болгох вэ гэхээс өөрийг боддоггүй шуналтай хүмүүс их байна. Баттулга бол тэдний л нэг. Төрийн бүх ажлыг хорлож байна. Одоо хүртэл төмөр зам баригдаагүй байна. Хоёр жилийн дотор барина гэж Баттулга амлаж байсан байх аа. Оростой хамтарч төмөр зам барина гэж бодлогын бичиг баримт батлуулж хаячихаад Хятад, Солонгос хоёртой нууц гэрээ хийгээд төмөр зам барих асуудлыг бүтэн гурван жил зогсоосон ш дээ. Төмөр зам барих шийдвэр аль 2007 онд Баярын засгийн газрын үед гарсан. Гашуун сухайтын чиглэлийн 245 километр төмөр зам барих, Нарийн сухайтын чиглэлийн 47 километр төмөр замын ажлын зөвшөөрөл аваад мөнгө төгрөг бүх юмыг нь батлуулчихсан байсан. Яг газар шорооны ажил эхлэх гэж байхад нь Баттулга улс төрийн зорилгоор тэрийг зогсоосон. Баттулгын тэр үйлдлээс хэн юу хожсон юм. Өнөөдөр Оюутолгой, Гашуун сухайт, Нарийн сухайт ч аль аль нь ачааллаа даахгүй байна ш дээ. Оростой хамтарч барих төмөр зам ч нь байхгүй, хүний хийх гэж байсан төмөр ч байхгүй. Үүнээс болоод эдийн засгийн хөдөлгөөн хэцүү байдалд орсон. Цаана нь ард түмэн, улс хохирч байна. Баттулгын элдэв нууц гэрээ хийгээд байсан цаад учир нь Таван толгойг өөрийн болгох зорилго л байсан. Оростой байгуулсан гэрээ ч Таван толгойн ашиглалтын лицензийг өгнө гэсэн гэрээ байсан.

Солонгостой байгуулсан 21 хуудас гэрээ байна. Ашигт малтмалын орд ашиглуулах эрх олгоно гэсэн байсан. Хятадтай ч бас утга ижил гэрээ хийсэн байсан. Тавантолгойд оролцох сонирхол нь бүтэхгүй болохоор нэгийг нь хаяад нөгөөдөхтэй нь уулзаад болохгүй болохоор гурав дахьтай нь уулзаад ингэж явсаар байгаад сүйдлээд хаячихсан. Таван толгой дээр том эдийн засагтай орнуудыг оруулж стратегийн сонирхлоо хамгаалах шаардлага бидэнд байгаад байдаг. Очоод яриа хийгээд суухад та нар бидэнтэй гэрээ байгуулчихаад Солонгостой гэрээ байгуулсан байна гээд нөгөө оросууд нь суучихна. Тийм гэрээ байгаа юу гэхээр Баттулга нь байхгүй гэдэг. Ажлын хэсгийн нь намынх нь дарга Алтанхуяг толгойлж байсан. Тэгсээр яваад 2012 оны 01 сар хүртэл тэр гэрээ нь нууц байсан. Таван толгой дээр том орнуудын сонирхол байсан, бидэнд ч бас улс орны том сонирхол байсан. Энэ бүгдийг зүгээр нэг шуналтай этгээд нураачихлаа. Ийм хөгийн юм хийчихээд одоо засагт орно гээд таван сайдыг нь атгачихаад шантааж хийгээд сууж байна. Хэтэрхий муухай юм хийгээд байгаа болохоор би гэдэг хүн эсэргүүцэж үнэн үг хэлсэнээрээ занаанд ороод байгаа юм.

Энэ засагт орохоороо ингэж л төрийг дампууруулж ард түмнээр тохуу хийдэг улс. Би хуулийн сайдаар 10 жил ажиллаж байна. 2000 онд намайг сайд болоход монголын төр засаг эрүүгийнхний гарт үндсэнээ атгагдчихсан байсан. Хуулийн сайд нь эрүүгийнхэнд зодуулаад гэрээсээ зугтаж, Баярцогтынд очиж гурав хонож байсан түүх бий шүү. Сонсголонгийн гүүрэн дээр хүн дүүжилчихдэг байсан хэцүү үе байсан. Нарийн ярих юм бол 1990-ээд оны Оросын эрүүгийнхэнтэй адил нөхцөл бүрдчихсэн байхад би энэ ажлыг хүлээж авсан. 10 жил ажиллахдаа тийм асуудлыг үгүй хийсэн. Одоо миний ажлыг хэн нэг нь ирээд авна би ч өгнө. Харин эргээд эрүүгийн гэгддэг нөхдүүдийн гарт орчихвий гэж санаа зовж байна. Намайг сайд байхад гуравхан удаа жагсаал болж байсан. Бат-Үүлийн трактортай жагсаал, амлалт нэхэх ард түмний холбооны 2 жагсаал. Бусад үед нь харьцангуй тайван байсан шүү. Улс төрийн зүтгэлтэн алагдаагүй, онгоц унаагүй, вагон мөргөлдөөгүй, 7 сарын 1 болоогүй гээд яривал урт түүх болно.

– Засаг байгууллагдах нь тодорхой болж байна. Харин сонгуулиар амласнаа биелүүлэх том ажил байна. АН, МАХН-МҮАН-ын шударга ёс эвслийн амлалт биелэхэд хэцүү юм шиг санагддаг. Яагаад гэхээр МАН гэдэг сөрөг хүчин байгаад байдаг?
– Эд баахан юм амлаад хаячихсан нөгөө амлалтыг нь нэхээд ард түмэн гараад ирнэ дээ. “МАНАН”-г арилгана, өргүй болгоно гэсэн чинь яалаа гээд улаантнуудаас нэхээд эхэлнэ дээ. Улаантнууд АН-ын олигархуудтай нийлээд манан биш будан татуулчихаад байдаг. Бат-Үүл хотын гэр хороололд амьдарч байгаа айл өрхүүдийг бүгдийг нь төвийн шугамд холбоод хауснууд барьж өгнө гээд амлаад байсан. Сонгогчид үүнийг хатуу нэхнэ. Бат-Үүл 20 жил улс төрд болох болохгүй юм ярьж явсан болохоос хэзээ ч бодит ажил удирдаж хийж бүтээж үзээгүй хүн. Санаанд орсноо амлачихдаг сүүлд зугтдаг тийм л хүн шүү дээ. Тойрог сольж худал ярьдаг хүмүүс АН-д олон бий шүү. 2008 онд Алтанхуяг Сонгинохайрханд “20 мянган хүн Японд явуулна” гэж амласан. Нэгийг ч явуулж чадахгүй болоод ирэхээр намын жагсаалт руу гүйгээд орчихсон. Улс төрчид ард түмнээ ингэж хууран мэхэлдгээ болих хэрэгтэй. Би Увсаас дөрвөн удаа сонгогдсон, сая би хоёр залуугаа дагуулаад явсан, МАН-д саналаа өгч л байна ш дээ. Учир нь юунд байдаг гэхээр би хэзээ ч Увсчуудад худал амлаж байгаагүй. Хамгийн гол нь ард түмэнтэй хүн ёсоор харьцаж сурах соёл улс төрч хүнд байх ёстой. АН-ын амласныг улаантнуудын амласныг ард түмэн нэхэх ёстой. Амласан бол биелүүлэх ёстой.

– Н.Учрал цэргийн алба хаагаагүй гэдэг шалтгаанаар сонгуульд дэвших эрхээ хасуулсан. Тэр үед мөнгийг нь төлөөд дүйцүүлээд хаачихъя гэсэн яриа гарахад та дэмжээгүй гэсэн. Учир нь юу байсан бэ?
– Тэр залууг би сайн мэдэхгүй. Ямар ч байсан Ням-Осорын хүүхэд гэдгийг нь мэднэ. Аав ээж хоёрыг нь мэднэ. Ээж нь манай Увсийн Зүүнговийн хүн. Манай Хайдав арслангийн төрсөн дүү. Н.Учралын хувьд намын хурал дээр асуудал яригдаад яг их хуралд нэр дэвших эрхээ авч байсан, гэтэл цэргийн алба хаасан гэдэг хуулийн заалттай тулгараад яах вэ гэдэг асуудал яригдсан чинь зарим хүмүүс мөнгийг нь одоо төлчихье гэсэн яриа гаргахаар нь “болохгүй ээ, тэгж хэрэггүй. Гайгүй хүүхэд юм бол цаг ирэхээр гараад л ирнэ. Хүний явах цагаан зам дээр хар толбо үлдээх дэмий” гэж хэлсэн. Манай намд сайхан залуучууд олон байна. Бид тэднийгээ дэмжих ёстой. Улс төрд яваа хүн хоёрын хооронд худал ярих, заваан юм хийх шаардлага байхгүй.

– Сая сонгогдсон МАН-ын шинэ дарга, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга нарын талаар та ямар бодолтой байна. Тэд МАН-ыг шинэчилж чадах уу?
– Тавиад онынхон 1996 онд сонгуульд унасан нам хүлээж авсан юм ш дээ. Тэгээд намаа эргэж хөл дээр нь босгоод 1996 оноос хойш бараг сонгуульд ялагдал хүлээгээгүй. Харин энэ оны сонгуульд цөөн суудлаар ялагдлаа. Манай намын дүрмэнд сонгуульд ялагдвал намын удирдлага чөлөөлөгдөх хүсэлтээ гаргана гэсэн заалттай. Тэр заалтын дагуу С.Батболд ажлаа өгч байна. Ө.Энхтүвшин намын дарга боллоо. Намын даргын ажил хэцүү ажил. Хажууд нь Ерөнхий сайдын ажил хөнгөн ажил шүү. Цаашдаа Энхтүвшинг дэмжинэ. Бид хоёрт ойр ажиллаж бас муудаж сайдаж явсан үе байдаг. Тэглээ гээд хар хор санаж явсангүй. Энхбаяртай ч гэсэн тийм явсан. Ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувьд хоёр удаа УИХ-д сонгогдсон, сайд хийсэн манай залуучуудын байгууллагыг толгойлж байсан туршлагатай улс төрчдийн нэг. Ерөнхий нарийн бичгийн даргад бэлтгэгдчихсэн хүн. Занданшатарын сонгуулийн ялагдлын шалтгааныг цаашид судлах ёстой. Баянхонгорчуудын дунд Занданшатарын рейтинг сайн байсан. Баттулга 70 орчим хувийн рейтингтэй дийлдэхээргүй байсан. Тэгэхээр ямар нэг будилаан орсон.

– Увс аймгийнхан улс төрөөс бусад асуудал дээр их эв нэгдэлтэй байдаг. Энэ ажлыг таныг зангиддаг. Бас Улсын ерөнхий прокурор Дорлигжав Нямдоржийн талаар үг унагдаггүй. Нямдорж Дорлинжавын талаар үг унагдаггүй гэсэн яриа байдаг…?
– Улс төрийн хувьд бид нар нийлээд байдаггүй. Урлаг спорт өөр юу байдаг юм бусад дээр нь харин ч нэг нийлнэ шүү. Сонгууль эхлэхээс 5 сарын өмнө Дорлигжав бид хоёр хоорондоо ярихаа байчихдаг, сонгуулийн дараа нэг нь унаж нэг босч ирнэ. Би яллаа гэж томорхоод, Дорлигжав ялагдлаа гэж гоморхоод байдаггүй. Бөх урлаг спорт нутгийн хөгжил энэ тэрийг бол бид нар ярина. Улс төрөөс бусад дээр хамтарч нутгийнхаа хөгжлийн төлөө нам үзэл бодол хамаагүй ажиллах ёстой гэж боддог.

– Энэ жилийн наадамтай нийлээд Увс аймгийн бөхчүүд гуравдахь удаагаа төрийн наадмын түрүүг авлаа. Увсын бөхчүүдийн нэгдсэн бэлтгэл дээр таныг анхаарч ирсэн гэдэг. Энэ жил Бүрэнтөгсийг түрүүлэхэд Та хүй долоо худагт очиж шагнал гардуулсан?
– Сүүлийн хориод жил Увсын бөхчүүдтэй зууралдаж байна. Бөхийн дэвжээний тэргүүн хийдэггүй ч гэсэн ерөнхий юмнуудыг нь зохицуулна. Ер нь зөвхөнУвсын бөхчүүд биш Монголыг бүх бөхчүүдтэй шүү. Дэлхийн аварга олимпийн аварга гээд голдуу манай салбараас төрдөг. 2010 оны улсын наадамд 23 бөх цол авахад 16 нь манай салбарынх байсан. Сүүлийн дөрвөн бөхийн 3 нь манай салбарынх байлаа.Монголын бөхийн 50 хувь нь манай “Хүч”, “Хилчин”, “Сүлд” клубуудад харъяалагддаг. Би бүгдийг нь дэмждэг. Яагаад би бөхийг дэмждэг вэ гэхээр Монгол бөх өөрөө монголын үндэсний том соёл. Тэр утгаараа нь би Увсын бөхчүүдийг ч дэмжинэ Улсын бөхчүүдийг ч дэмжинэ. Бүрэнтөгсийг Увсаас 10 дугаар ангид байхад нь авчирсан. УИХ-ын дарга байхдаа Увст амарч явахад буудлын өрөөнд аймгийн хоёр дарга ирэхээр нь “хоёрын хооронд юм хэрэггүй ганц барилдчиж мэдэхээр бие хаа сайтай хүүхэд олоод ир” юм. Хоёр цагийн дараа энэ хүүг дагуулж ирсэн. Намар хот орж ирэхээр нь Ганболд заанд өгч зургаан сар бэлтгэл хийсэн. Сургуулиа төгсөх гээд Увс руу буцсан.

2007 оны өвөл сумоч Д.Батбаяр зодог тайлах гээд ирчихсэн байсан. Тэр үед сумод ганц нэг хүүхэд авч явах санаатай байсан юм билээ. Бүрэнтөгсийн хувьд сумод явчих сонирхолтой Увсаас ирчихсэн байсан. Д.Батбаяр арга хэмжээнийнхээ дараа багштайгаа над дээр орж ирсэн юм. Тэр үед Бүрэнтөгсийг Батбаярын багшид харуулаад ямаршуухан хүүхэд байна гэсэн чинь сайн бөх болж мэдэх хүүхэд байна гэдэг юм байна. Тэгэхээр нь та авахгүй юм уу гэсэн чинь сонирхъе гэчихээд явчихсан. Тэр үед “монгол бөхийн аварга” хүнийг харь нутаг руу явуулчих гээд байгаа юм шиг хачин бодол төрөөд орхисон юм. Тэгээд хавар нь аравдугаар анги төгсөөд хот орж ирэхээр нь А.Сүхбат аваргад өгсөн. А.Сүхбат аварга тэр үед Бугын сангийн аж ахуй дээр бөхийн гал байгуулчихсан. Олимп сургуулиа “Гацуурт”-ын Чинбаттай хамтраад байгуулчихсан, сургууль нь техник тоног төхөөрөмж сайтай байсан болохоор нь “А.Сүхбат аа би чамд нэг хүүхэд өгье. Гайгүй бөх болж магадгүй” гэж хэлээд өгсөн. Гол нь төхөөрөмжийг сонирхсон хэрэг. Тийм тоног төхөөрөмж дээр л тамирчин хүн амжилт үзүүлнэ ш дээ. А.Сүхбат дээр таван жил болоод өнгөрсөн жилээс Увсын гал дээр ирж барилдаад энэ жил түрүүллээ. Яалт үгүй бөхийн замд татаж оруулалцсан учраас уяачдын наадам дээр анх удаа очиж шагналыг нь гардуулсан юм.

Ярилцсанд баярлалаа
Б.Ганзориг