Монголын хуулиуд гууль болов. Урьд нь ч манайд ямар хууль хэрэгжиж гийгүүлсэн юм биш дээ.  Гаднынхан шоолдог байлаа, биднийг, “Монголын хууль гурав хоног” гэж. Уул шугамандаа аль ч улсын Засгийн газар хуулиа хэрэгжүүлэх ажлыг гардан хариуцдаг жамтай. Гачлантай нь засаг ноёд хуулийн биелэлтийн өмнө бул хар чулуу болоод лаглайж суудаг болсон. Ялангуяа уул уурхайтай холбоотой  хуулиудад бүр гаажтай  нь аргагүй саад тавьж байна, тэд. УИХ-ын 27 дугаар тогтоолоор стратегийн 15 ордын жагсаалтыг батлаад энэ талаар юу ч хийлгүй дөрвөн жил гаруй болжээ. Үүний гайгаар Өмнөговь аймгийн Нарийн сухайт зэрэг томоохон ордууд дээр Хятад, Канадууд найрлаж байна. Нарийн сухайтын ордын жижигхэн хэсэгт Монголын толгой баячуудын нэг гэгдэж буй Б.Нямтайширын “МАК” компани Хятадын “Шинхуа” групптэй нийлээд өндөр чанарын коксжих нүүрийг маш хямдаар урагш нь ачиж байгаа. Тэд Засгийн газартай Тогтвортой байдлын гэрээ гэгчийг байгуулсан.

Энэ нь эрүүгийн “ертөнцөд” өрнөж буй өнөөгийн нөхцөл байдлаас харахад  үндсэндээ дарга нарын луйврын халхавч  төдий зүйл ажээ. Ингэж  хардах хэд хэдэн баримт гарч ирж байна. Тухайлбал Нарийн сухайтын ордын үргэлжлэл буюу Овоот толгойн ордын лиценз, хувьцааг “Саусгоби сэндс”-ээс Хятадын “Чалко” компани хууль бусаар аваад байгаа юм. Ингэж 57,6  хувийг нь халаасалсан “Чалко”-гийн  ард толгой компани “Чанайлко” нь уутныхаа амыг бариад зогсож байгаа юм.  “Саусгоби сэндс”-ийн толгой компани гэгддэг “Саусгоби энержи ресурс”-ын 14 хувийг Хятадын санхүүгийн корпораци эзэмшдэг. Өөрөөр хэлбэл Хятадын төрийн өмчит  “Чалко” нь өнөөдөр манай Овоот толгой болон үүний ойролцоох бусад ордууд дээр 71 хувийн эрх мэдлийг үнэ хайрлахгүйгээр авчээ. Энэ боломжийг  Монголын ноёд олгов.  Тухайлбал, Ашигт малтмалын газрын дарга асан Д.Батхуягтай холбож үзэхээс аргагүй аж. Түүнийг өнгөрсөн оны зургадугаар сараас Авлигатай тэмцэх газар болон эдийн засгийн цагдаагийн албаныхан шалгаж байлаа. Д.Батхуяг гадаад, дотоодын компаниудад 190 гаруй лиценз хууль бусаар олгожээ. Энэ үйлдэл нь лиценз олголтыг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн зарлигаар түр зогсоосон үед хийгдсэн нь буруутгах гол үндэслэл болсон биз. Гэвч Д.Батхуяг “Би буруугүй” хэмээн гүрийсээр өдий хүрсэн байлаа. Тэгвэл Авлигатай тэмцэх газраас “Чалко”-гийн дээрх арилжаатай холбогдуулан Д.Батхуягийг цагдан хорьж, мөрдөн шалгахаар шийдэв.  Ашигт малтмалын газрын өөр хэд хэдэн хүн энэ хэрэгт сэжиглэгдэж байна.

Ер нь лиценз олголт сүүлийн жилүүдэд маш замбараагүй байлаа. Энэ замбараагүй байдлыг анх 1997 оны Ашигт малтмалын хуулиар тавиад өгчээ. Уг хуулийг Индонез улсын ашигт малтмалын хуулийн хуулбар хэмээн нотлох хүн ч бий. Тус улсын хууль үндсэндээ гадныханд үйлчлэх хууль байжээ. Дараа нь 2006 онд манайхан ийм хуулиа шинэчлэн баталмагц Ц.Нямдорж нь засвар хийгээд харийнханд орд газрыг лицензээр эзэмшүүлдэг болсон байна. Ингэж гадаадын компаниудад хэтэрхий найр тавьж, тэдэнд зориулан хууль хийх нь энэ цагийн моод гэлтэй.  Гэтэл Тамсагийн нефтийн ордын лицензийг Америкчууд анх аваад удалгүй хятадад зараад яваад өгсөн. Дараа дараагийн чухал орд газрууд ч ийм л замаар явж байгаа.  Тиймээс Авлигатай тэмцэх газрын мөрдөн байцаах хэлтсээс  “Саусгоби сэндс”-ийн байрыг битүүмжилж, Ашигт малтмалын газрын дарга асан Д.Батхуягийг баривчилсан нь зүйн хэрэг. Түүний хөлд томоохон улс төрчдөөс чирэгдэх  нь гарцаагүй. Тэд одоо ээлжээ хүлээгээд алхаж байгаа биз.

Нэгэн  эх сурвалж “Энэ хэргийн жинхэнэ эзэн нь Д.Батхуяг биш ээ. Тэр зөвхөн дамжуулагчийн үүрэг гүйцэтгэсэн буруутан. Харин цаана нь С.Баяр, “МАК”-ийн босс Б.Нямтайшир нар байгаа. Үүнийг ойлгож ядах юу байхав. “МАК” групп, Хятадын “Чинхау” группын санаачилж байгуулсан Чинхау-МАК-Нарийн сухайт компани Монголын Засгийн газартай Тогтвортой байдлын гэрээ байгуулан Нарийн сухайтын ордын нэг хэсгийг ашиглаж байгаа. Б.Нямтайшир гэдэг хүн 1980-аад онд Оросуудын хайгуул хийсэн энэ бүлэг ордын лицензийг гадныханд зуучилж авч өгсөн. Нарийн сухайтын үргэжлэл нь Овоот толгойн орд юм. Энэ ордыг “Саусгоби сэндс” бүрэн мэдэлдээ авчихсан байсан юм. Одоо Хятадын “Чалко”-д зарчихлаа. Ерөөсөө ингээд “Айвенхоу майнз”-ын захирал Р.Фрийдланд тоглоомын хөзөр нь болж байгаа юм. Р.Фрийдланд 2008 онд Лондонд очоод Нарийн сухайтыг Монголын Засгийн газрын хяналтаас гаргах нууц хуйвалдаан хийсэн байна лээ. “Саусгоби сэндс”-ийнхээ нэр дээр Нарийн сухайт зэрэг хэд хэдэн ордын нийт 29 лиценз шилжүүлээд байсан юм. Тэдгээр нь бүгд “Чалко”-гийнх  боллоо. “Саусгоби сэндс” компани урьд нь Шивээ хүрэнгийн боомтоор тээврийн туслан гүйцэтгэгч Тайхо, Винсвэй, Risun, Noble компаниудаар Хятад нүүрс зөөдөг байлаа. Эдгээрийн зарим нь тэнд хөрс хуулалтын ажил хийж байсан. Хэрвээ Д.Батхуяг лиценз хууль бусаар олгосон бол ийм хэрэгт Ардын намын нарийн бичгийн дарга  Я.Содбаатар ч бас холбогдох болов уу. Яагаад гэвэл  тэр Ашигт малтмалын газрын орлогч даргаар ажиллаж байхдаа архивын баримтуудыг засварлан, хайгуул хийгдсэн талбайг хайгуул хийгээгүй хэмээн худал тодорхойлоод лиценз олгосон байв. Тэдгээр лицензүүдийг авсан гадаадын компаниуд дараа нь өөрсдөө хайгуул хийж орд нээсэн дүр эсгээд байгаа. Энэ бол бас л гэмт хэрэг. Харамсалтай нь ийм хэргийг холбогдох газрууд нь шалгахаас цэрвэж байна, дээр нь том дарга нар хянадаг, залуурддаг учраас. Авлигатай тэмцэх газрын хуучин удирдлагууд Я.Содбаатарыг шалгаж чадаагүй. Харин Д.Батхуягийг мөрдөн шалгах болсон нь сайн үйлийн зөвхөн эхлэл юм. Нарийн нягт мөрдөж чадвал цүнхний наймаа буюу лицензийн хууль бус арилжааны далд эздийг тодруулах боломжтой” гэлээ. Ийм баримжаа байж болох л байх. 2004 оны сонгуулиас өмнө Германд очсон Ардын намын луугарууд Монголынхоо нэн чухал орд газрын лицензийг худалдах санал тавиад харайж явсан юм гэсэн.

Оксфордын Их сургуулийн Африкийн Эдийн Засгийн Судалгааны төвийн захирал Пол Коллиер дэлхийн хамгийн ядуу буурай орнуудын сүйрлийн талаар “Адагт үлдсэн тэрбум” номондоо тодорхой бичжээ. Иргэний дайн үүсч байсан болон одоо ч буун дуу тасрахгүй байгаа  орнуудад Засгийн газрынх нь хяналтаас гарсан газар нутаг байгаа аж. Харьцангуй тайван амгалан Монгол орны хувьд уул уурхайн баялгаас болоод хяналтгүйдэх нөхцөл Өмнөговь аймгийн нутагт үүсээд байгаа. Одоо авлигатай тэмцэгчид учрыг олох байлгүй дээ.

Б.Отгонбаяр