Гэнэтхэн л хуулийн төсөл гэрлийн хурдаар урагшилж, улмаар 2015 оны арванхоёрдугаар сарын сүүлийн долоо хоногт ногоон гэрлээр намууд тохиролцож, баталж байлаа. Тохироогоор баталсан Сонгуулийн шинэ хууль олон ч талаар маапаантай болсон. Тэр тусмаа 180 хоногийн өмнө өөрчлөлт оруулж болохгүй гэдэг заалтыг улстөрчид өөрсдөө мэдэн будилсаар хуулиас авч хаясан билээ. Хуулийн төслийг анх хэлэлцэж эхлэхэд цөөхөн хэдэн заалт шинэчлэгдэж орж байгаа. Бусдад нь бол гар хүрээгүй хэмээн олонхийн бүлгийн гишүүд сэтгүүлчдэд мэлзэж байсныг олон ч сонин, хэвлэлээс шүүрдэн гаргаж ирж болно. Өөрөөр хэлбэл, тэд худлаа хэлсэн хэрэг.

Харин хуулийн төсөл батлагдсаны дараа Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга А.Бакей хуулийн төсөл дотор Сонгуулийн хуульд шат шатны сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө өөрчлөлт оруулж болохгүй гэсэн заалт алга байгааг бид хараагүй гэх мэтээр улаан цагаандаа гарчихсан ярилцлага өгчээ. Энэ өөрөө гэмт хэрэг. Хуулийн төслийн зүйл заалтыг нуун дарагдуулсан хариуцлагагүй үйлдэл. Гэвч хэн ч өнөөдөр хариуцлага ярихгүй байгаа. Ардын намынхан өөрсдөө тохироо хийж батлалцсан учраас амаа үдүүлчихсэн. Эвслийн бүлгээс ийм зүйл хүлээгээд ч нэмэргүй.

Ганц нэг бие даагчид дуугарсан ч Цэцээс өөр хандах газаргүй. Харамсалтай нь Цэц намын халаасанд хэдийнэ орчихсон учраас ёстой л дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу гэдэг нь болжээ. Санаатайгаар авч хаясан заалт өнөөдөр ямар чухал байсныг АН-ын гишүүдийн Засгийн газарт өргөн бариад байгаа Сонгуулийн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөс харж болох нь.Хуулийн төсөлд байгаа заалтыг авч хаяснаар одоо хэн дуртай нь хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар хөөцөлдөж эхэллээ. 76 гишүүн ч өөрчлөлт оруулах, өөрийнхөө эрх ашгийг хамгаалах боломжийг бүрдүүлж өгчээ. Аль ч төрийн үед мартаагүй заалтыг санаатай орхиж, улмаар Цэцэд маргаан үүсгэж унах нь тодорхой байсан учраас АН-ынхан яаран сандран Цэцийн бүтцэд өөрчлөлт оруулж, даргыг нь чөлөөлж санаа амарлаа. Одоо тэдний дээр хөх тэнгэрээс өөр зүйл байхгүй. Санаатай мартсан заалтын хариуцлагыг ярих Цэц өөрөө АН-ын мэдэлд орж байгаа учраас тэд хуулийн төслийг хүссэнээрээ өөрчилж болно.

Хүч түрээд л батлуулчихна. УИХ ойрын өдрүүдэд Сонгуулийн хуульд оруулах хоёр ч өөрчлөлтийг хэлэлцэхээр болж байна. Гуравдугаар сард зарласан ээлжит бус чуулганы зорилго нь ч угтаа хуульд өөрчлөлт оруулах болон хуулиар маргаан үүсгэх эрхтэй Цэцийн амыг барих асуудлыг хэлэлцэх нь тодорхой байгаа. УИХ-ын гишүүн Ш.Түвдэндоржоос гадна УИХ-ын гишүүн С.Одонтуяа Сонгуулийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хуулийн төсөл боловсруулж, Засгийн газарт өргөн мэдүүлсэн гэх мэдээлэл бий. Засгийн газрын өнөөдрийн хуралдаанаар дээрх нэмэлт өөрчлөлтүүд дэмжигдсэн тохиолдолд УИХ ээлжит бус хурлаа зарлана. Ш.Түвдэндорж гишүүний өөрчлөлт нь нийслэлийн мандатын тоог нэмэгдүүлэх тухай асуудлыг тусгажээ.

Харин С.Одонтуяа гишүүний нэмэлт өөрчлөлт нь эмэгтэй нэр дэвшигчдийн асуудлыг тусгасан гэх мэдээлэл байгаа ч одоогоор нийтэд ил болоогүй. Нийслэлийн хүн ам нэмэгдэж, сонгогчийн тоо хол зөрүүтэй болж, нэг нэр дэвшигчид оногдох хүн амын тооноос хол зөрсөн учраас нийслэлийн мандатыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай гэж үзээд АН-ынхан өмнө нь хуулийн төсөл өргөн мэдүүлж байсан билээ. Харамсалтай нь эхний хэлэлцүүлгээ ч давалгүй төсөл унасан. Гэсэн ч тэд бууж өгөхийг хүсээгүй бололтой. Дахин төсөл оруулж, бүр жагсаалтын 28-аас зургааг нь нийслэл рүү татах хуулийн төсөл боловсруулсан нь энэ.

Ингэснээр 1.4 сая хүн амтай нийслэл УИХ-д бүрэн төлөөлөлтэй болох аж. Нийслэлийн хүн амын тоо нэмэгдэж, сонгогчдын төлөөлөл бүрэн эрхээ хангуулж чадахгүй байгаа нь үнэн. Гэвч энэ мэт өөрчлөлтөө бид хуулийн хугацаанд буюу 2015 оны арванхоёрдугаар сараас өмнө хийх учиртай байлаа. Хуулийн төслийг хэлэлцээд эхлэхэд АН, МАН-ын дунд ээлжит сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулж болохгүй, болно гэсэн хэрүүл үүснэ.

Дахиад л улс төрийн хэрүүл, гацаалт, ажил хаялт үргэлжилнэ. АН дангаараа хүч түрэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг баталлаа ч ард түмэн тэдэнд одоо олигтой дүн тавих нь юу л бол. МАН-ын бүлэг ч хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг дэмжихгүй гэдгээ хэлчихсэн. Бие даагчдаас дэмжих тухай асуугаад ч хэрэггүй. Шударга ёс эвслийн бүлгийн санаа сэтгэл нэгэнт МАН талдаа эргэчихсэн учраас АН энэ удаад дахиад л өвдөг шороодох нь тодорхой. Хэдийгээр Сонгуулийн хуулийн төсөлд хуулийг хэзээ дуртай үедээ өөрчилж болох заалт оруулсан ч НҮБ-ын Хүний эрхийн конвенцитэй холбогдуулан гаргасан УИХ-ын тогтоолд “УИХ-ын ээлжит сонгууль болохоос зургаан сарын дотор Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулах боломжгүй” гэдэг заалт өнөө хэр байгаа. Хууль нь чухал тогтоол юу ч биш гэж үзвэл Монгол Улс өөрөө хүний эрхийг үл тоодог орон болно.

Өнөөх сүр болж авсан Хүний эрхийн зөвлөлийн гишүүн орны нэр хүнд ч шалдаа унах учиртай. Тиймдээ ч ирэх өдрүүдэд улсынхаа нэр хүндээр туг тахиж эрх мэдэл олж авахын тулд улайрах уу, эсвэл хуулийн хүрээнд асуудлаа шийдэх нь үү гэдэг нь сонирхол татах сэдэв болоод байна. Нэгэнт газар авахгүй, дэмжлэг хүлээхгүй энэ мэт өөрчлөлт оруулж, албан тушаалд улайрахаасаа АН-ынхан минь одоо жаахан ичих цаг нь болж. Дүр эсгэсэн ардчилал дарангуйллаас илүү хортой гэдгийг эрх барьсан гурван жил хангалттай үзүүллээ, бид ч харлаа.