Францын улстөр судлаач, их сэтгэгч Алексис дэ Токвилль “Олонхийн дарангуйлал нь хамгийн хэцvv дарангуйлал мөн. Ийм дарангуйлалтай учирсан улс орон уруудна уу гэхээс өөдөлдөггvй”  гэж хэлсэн байдаг.

Өнөөдрийн УИХ-ын дүр зураг, хууль батлаж хэрэгжүүлж байгаа байдал нь олонхийн дарангуйлал Монголд тогтож парламентын ардчилалд гажуудаж байгааг бидэнд анхааруулж байна. УИХ  жижиг дарангуйлагчтай олонхийн дарангуйлалын хуралдай болжээ.

Ардчиллын жинхэнэ үзэл санаа  хэрэгжих зайлшгүй нөхцөл нь хүмүүс сонор соргог байх явдал гэнэ. “Залхуурч үл тоомсорлох, хайрхамжгүй хандах нь ардчиллын хоёр дайсан. Байнгын сонор сэрэмж бол эрх чөлөөний үнэ өртөг. Сонор сэрэмжгүй байдал нь ардчиллыг гажуудуулж завхруулна” гэж нэрт түүхч, академич, улс төрч Ж.Брайс хэлжээ

Олонхийн дарангуйлалын нэг тод жишээ нь Үндсэн хуулийн цэцийн бүрэлдхүүнийг өөрчлөхөөр улайрч байгаа явдал. АН-ын дарга З.Энхболд Үндсэн хуулийн цэцийн бүрэлдхүүнийг өөрчлөхөөр улайрч байгаа нь, УИХ-ыг даргалж байгаа байдал нь олонхийн дарангуйлал Монголд тогтсоныг яруу тодоор харуулж байна.

Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн хамгаалалтын тулгуур, хууль зүйн дээд эрх мэдлийг хадгалсан тусгай институци юм. Ихэнхи улсад Үндсэн хуулийн шүүхийн шүүгчийн халдашгүй байдлыг баталгаажуулж Болгар, Чех, Итали, Словени, Испанид парламентын гишүүний халдашгүй байдалтай адил хэмжээнд авч үздэг.

Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүдийг өөрчлөх, хугацаанаас нь өмнө татах, насны хязгаар  тогтоомогцоо шууд солих зэрэг нь ихэнхи улсад нарийн түвэгтэй процесс байдаг.

Манай Үндсэн хуулийн цэцийн загварыг Франц улсын Үндсэн хуулийн зөвлөлөөс анх санаа авч боловсруулсан байдаг бөгөөд анхны төсөлд 6 гишүүнтэй 9 жилээр томиолохоор орсон боловч одоогийн байдлаар эцсийн хэлэлцүүлэгт баталсан. Үндсэн хуулийн зөвлөлийн Ерөнхийлөгч буюу манайхаар Цэцийг даргыг Францад 9 жилээр сонгодог.  Албани Болгар, Унгар, Итали, Латви, Румын, ОХУ, Словени, Испани 3 жилээр хөдөлгөөнгүй сонгодог бол Малта, Норвеги зэрэг улсад бүх насаар нь сонгодог. Хамгийн гол нийтлэг бүх улсад улс төрөөс хараат бус байх нөхцлийг хангадаг.

Үндсэн хуулийн шүүрийн 215 төрлийн тогтолцоо одоогоор байна. Үндсэн хуулийн хяналтын эрх мэдлийн хүрээнд урьдчилсан хяналт буюу парламентын хэлэлцүүлэгийн аль ч шатанд чиглэл өгөх эрх мэдэлтэй Үндсэн хуулийн шүүхүүд байна. Одоо Үндсэн хуулийн цэцийн даргыг буруутгаж байгаа  хууль зүйн заалт нь эрх зүйн хувь 1-рт цэцийн даргад хамааруулах шалтгаан харагдахгүй байна. 2-рт Цэц Үндсэн хууль зөрчсөн байж болзошгүй асуудлаар аль ч шатанд урьдчилсан хяналт тавих, анхааруулах эрх мэдэл Үндсэн хуулийн шүүхэд түгээмэл хадгалагддаг. Ийм төрлийн хяналтын  позитив хяналт гэдэг.

Өнгөрсөн 3 жилд Монголын хууль эрх зүйн уламжал, зан заншлын хуульт ёсны хэмтэй тохиромжгүй хуулиуд олонхиор хүч түрэн баталсан. Эдгээр хуулиу нь цэц дээр унахаар ашиг сонирхлын зөрчлөөр хандаж буй гэж хардагдахад хүрч байна. Тухайлбал шүүхийн тухайн багц хуулиуд байна.  Цэцийн асуудлаар идэвхитэй ярьж буй Тэмүүжин гишүүн сүүлийн 4 жилд 30 удаа цэц дээр  очиж ихэнхи асуудлаараа цэцэд ялагдаж унасан байна. Их хурлын дарга З.Энхболдын асуудлаар цэц дээр хэрэг үүсгэгдсэн байна. Тэгэхээр эдгээр гишүүд Үндсэн хуулийн цэцтэй заалдах нь ашиг сонирхлын зөрчилтөй байна гэж үзэж болно.

Ялангуяа монголын уламжлалт хууль зүйн сургуулийг хэт үгүйсгэж хэт баруун тийш, Англо саксоны загвар луу туйлшруулах хандлаа гарах болсон.

Харин энд Монгол улсын Үндсэн хууль, Цэцийн талаар даацтай судалгаа хийж хэвлүүлсэн нэртэй эрдэмтэн Том Гинсбург болон Монголын төрт ёсны уламжлал,  зан заншлын хууль,  соёлын талаархи цөөхөн бүтээлээс иш татая.

Монгол улс хууль эрх зүйн урт түүхтэй бөгөөд Монголын зан заншлын хуулийг эрдэмтэд  Зүүн Азийн хоёрдахь  хуулийн гайхамшигт тогтолцоо гэж нэрлэсэн байдаг. Том Гинсбург “Шинэ ардчилсан орнуудын шүүхийн хяналт. Азийн орнуудын Үндсэн хуулийн шүүх” ном. Хуудас 160.

Зүүн Ази дахь хамгийн аугаа зан заншлын хуулийн тогтолцоо нь төр дээдлэх ёс уламжлалаас эхтэй. Монголын зан заншлын хуульт ёс нь  Монголын төрт ёсны тогтолцооны хөгжилтэй салшгүй холбоотой. В.А.Рязановский Монгол хуулийн суурь зарчмууд, 1937.  Уиллам Батлер Монгол хуулийн тогтолцоо 1982, В.А.Рязановский Монгол овогууудын зан заншлын хууль1929 он.

“Оросын орчин үеийн төрт ёсны үндэслэгч эх нь Монгол” “Монголия – Мать-Основательница Российской государственности”  Станислав Белковский. ОХУ-д сүүлийн үед Монголын төрт ёсны уламжлалаас Оросын төрт ёс үүссэн гэсэн чиг хандлага дэлгэрч буй. Г.А.Тюньдешев Аугаа их хаан Бат- Оросын  төрт ёсыг үндэслэгч гэдэг ном Орос улсад гарч шуугиан тарж буй. Гадаад гүрнүүдэд Монголын төрт ёсны уламжлалыг бахархан тэмдэглэж байна. Харин бид Монголын төрт ёсны уламжлалаа дээдлэе!

Стэнфордын судлаач Г.Занданшатар