Монголын үндэсний бөхийн холбооны тэргүүн Р.Нямдоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Саяхан үндэсний бөхийн барилдаанд улсын цолтой бөхчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх журам гаргажээ. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Ер нь бол барилдаан, бөх, үзэгч, дүрэм журам, жаяг дэгийн баг гэсэн таван хэсгээс “үндэсний бөх” гэдэг ойлголт бүрдэж байгаа юм. Тийм учраас бид залуу бөхчүүдэд “Барилдаан хэмээх хүч сорьдог, өвөрмөц урлагийг бий болгож өгсөн өвөг дээдэсдээ залбирч явах учиртай” гэж сургадаг. Мөн барилдах сайхан бие хааг заяасан эцэг, эхдээ баярлаж явах учиртай. Гуравдугаарт, Монголын үндэсний бөхийн барилдааныг үзэж буй бөх сонирхогч ард түмэн, үзэгч олондоо баярлаж, тэднийг хүндэтгэж явах хэрэгтэй гэдгийг үргэлж захидаг. Үүн дээр нэмээд хийсэн оноолтоор нь барилдаж, мөрөн дээр нь дарж дэвж дэлж гардаг, өөрийн амжилтыг нь олон түмэнд сурталчилдаг гарын даа, засуул, тайлбарлагч гээд жаяг дэгийн баг хамт олныг бөх хүн хүндэтгэж явах ёстой. Монгол бөхийн ёс, жудаг, философиос өөрийн биедээ шингээж эзэмшихийн тулд монгол бөхийн барилдааны дүрэм, журмыг ягштал мэдэж, дагаж мөрдөх нь чухал. Монгол бөхийг бий болгож буй эдгээр таван хэсгийн нэг нь алдагдах аваас “Монгол бөх” хэмээх өв соёл оршин байж чадахгүй. Тийм учраас бөхчүүд эдгээр зарчмуудыг дагаж явах ёстой. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд улсын өндөр цол хүртсэн бөхчүүд наадмаас наадмын хооронд зохион байгуулдаг барилдаануудад цөөхөн барилдах болсон. МҮБХноос наадмаас наадмын хооронд 22-28 барилдаан зохион байгуулж байна. Эдгээр барилдаануудад улсын баяр наадмаар түрүүлсэн бөх дөрөвхөн удаа барилдсан дүн бий. Гэтэл үзэгчид юу хүсч байна вэ гэхээр “Улсын том цол хүртсэн бөхчүүдээ наадмаас бусад барилдаануудад барилдуулаач” гэсэн шаардлагыг тавьдаг. Хоёрдугаарт, бөх хүний цол бол амжилтыг нь үнэлж, өгч буй ард түмний алдар, хүндэтгэл юм. Энэхүү хүндэтгэлийн хариуд бөх хүн үүрэг хүлээх учиртай. Тэр үүрэг нь юу вэ гэвэл Монгол бөхийн барилдаанаар барилдаж, түүнийг олон түмэнд үзүүлж, ард түмнийг баясган цэнгүүлж, монгол бөхийг өөрийн биеэр сурталчлах явдал юм. Энэхүү үүргээ манай улсын цолтой бөхчүүд сүүлийн жилүүдэд төдийлөн сайн биелүүлэхгүй, ганц хоёрхон удаа барилдаад алга болчихдог болсон. Иймээс бөхчүүдийг үүрэгжүүлж байгаа юм. Өмнө нь монгол бөхийн барилдаанд барилдах эсэх нь хувь бөхийн асуудал мэт ойлгож байсан. Одоо бол нийгмийн шаардлагаар тэднийг барилдуулах шаардлага бий болж байна. Монгол бөх үзэгчгүй болчихвол оршин байж чадахгүй.

-Энэ шинэ журмаар яг юуг яаж журамласан юм бэ?

МҮБХны Тэргүүлэгчдийн 2017 оны есдүгээр сарын 27ны өдрийн хурлын “03” тоот тогтоолоор батласан “Үндэсний бөхийн барилдаанд улсын цолтой бөхчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх журам”нд бөхчүүдийг насаар нь хувааж, барилдаанд оролцох хувийг зааж өгсөн. Тухайлбал, 35аас дээш настай бөхчүүд Үндэсний бөхийн холбооноос зохион байгуулсан барилдаануудад өөрийн тааллаар ирж барилдана. Учир нь 35-аас дээш настай бөхчүүдийн бэлтгэл, сургуулилтын эрчим хорин хэдтэй залуучуудыг гүйцэхгүй болсон. Харин 30-34 настай бөхчүүд МҮБХ-ноос гаргасан албан ёсны хуваарьт барилдааны 50 хувь буюу 10 барилдаанд заавал оролцон барилдана. Тэгвэл 29 ба түүнээс дооших насны бөхчүүд хуваарьт барилдааны 70 хувь буюу 14 барилдаанд оролцон барилдана.

-Хэрэв бөхчүүд журам зөрчсөн, барилдааныхаа төлөвлөгөөг биелүүлж чадаагүй тохиолдолд ямар хариуцлага хүлээлгэх бол?

-Жилд болох барилдааныг есдүгээр сараас цагаан сарын барилдаан хүртэл, цагаан сараас наадам хүртэл гэж хоёр үечлэл болгон хуваасан. Нэгдүгээр үед буюу намраас цагаан сар хүртлэх 10 барилдаанд тухайн бөх наснаасаа хамаарч тавд нь ч юм уу долоод нь барилдах ёстой. Хэрэв энэ хугацаанд барилдааныхаа төлөвлөгөөг биелүүлээгүй бол тухайн бөхийг нийтийн сүлжээнд мэдээлнэ. Жишээлбэл, аварга цолтой тэр бөх энэ хугацаанд таван удаа зодоглохоос гуравт нь барилдаагүй байна гэж мэдэгдэнэ. Ингэснээр олон нийтийн зүгээс тухайн бөхөд барилдах шаардлага тавина. Тэр шаардлагыг бөхчүүд биелүүлэх үүрэгтэй. Хэрэв тухайн бөх түүнийг биелүүлэхгүй бол тэр жилийн цагаан сарын барилдаанд оролцуулахгүй байхаар журамласан. Цагаан сарын барилдаанаас долдугаар сар хүртлэх хугацааны дунд бас сануулга өгнө. Өөрөөр хэлбэл, улсын цолтой бөхчүүд бүтэн жилийн барилдааны 50 хувьд нь оролцоогүй бол төрийн наадамд зодоглох эрхгүй. Ийм шийтгэл, сануулгыг энэхүү журманд заасан байгаа.

-Улсын баяр наадамд барилдуулахгүй гэхээр их л өндөр хариуцлага ногдуулж байгаа юм байна?

-Барилдаанд оролцоогүйгээс, үзэгчдээ хүндлээгүйгээс болж бүтэн жилийн хөдөлмөр нь үнэлэгдэхгүй болохоор энэ бол хатуу хариуцлагатай. Ийм хариуцлага хүлээхгүйн тулд бөхчүүд журмаа дагах хэрэгтэй. Ар гэрийн гачигдалтай, өвчин зовлон туссан, мөн бэртэж гэмтсэн бол эмчийн акт бусад баримт бичгээр баримтжуулан барилдаанаас чөлөөлөх үндэслэлийг журамд мөн тусгасан.

-Наадам, цагаан сар хэмээх томоохон барилдаануудаас бусад заал, танхимын барилдаануудад цөөхөн ирж барилддаг бөхчүүд бий. Сүүлийн жилүүдэд Ганбаатар гарьдын хувьд Бөхийн өргөөнд болж буй барилдаануудад төдийлөн харагдахаа больсон шүү дээ?

-Ганбаатар энэ жил 35 настай. 35 гээд зүгээр ч нэг заачихаагүй. Барилдааны амжилт хэдэн насны дотор гарч байна вэ гэдгийг судалсны үндсэн дээр энэ насыг дээд хязгаар болгож авсан. Одоо Ганбаатарын үеийн бөхчүүд 35-аас дээш настай учраас тааллаараа л барилдана.

-Хариуцлага ногдуулах тухай тодорхой боллоо. Тэгвэл бүтэн жилийнхээ төлөвлөгөөг биелүүлж, амжилт гаргасан бөхчүүдийг урамшуулах заалт энэ журманд тусгагдсан болов уу?

-Шаардлага /болзол/ биелүүлээгүй бөхчүүдэд шийтгэл ногдуулж байгаатай адилаар амжилт гаргасан бөхчүүдийг шагнаж урамшуулна. Улсын аварга цолтон барилдвал тухайн барилдааныхаа бай дээр нь нэмж 330 мянган төгрөг, улсын арслан цолтой бөх барилдвал 220 мянган төгрөг, улсын гарьд цолтон 110 мянган төгрөг нэмж авна. Нэгийн даваанд унана уу, шөвгөрч, түрүүлнэ үү тэр хамаагүй, барилдсан л бол эдгээр урамшууллыг хүртэхээр заасан. Хоёрдугаарт, бөхчүүдийг бүтэн жилийн барилдааных нь дүнгээр шалгаруулна. Жилийн хугацаанд барилдах ёстой тоогоо гүйцээсэн аварга, арслан, гарьд цолтой бөхчүүдээс хамгийн өндөр амжилт гаргасан нэг бөхийг “Үзэгчээ дээдлэгч бөх” өөр шалгаруулж, улсын наадмын өмнө цом, 10 сая төгрөгөөр урамшуулах юм. Улсын заан, харцага, начин цолтой бөхчүүдээс мөн дээрх болзлоор нэг бөхийг шалгаруулж, цом, 5.0 сая төгрөгөөр шагнана.

-Сүүлийн жилүүдэд бөхөө дээдэлдэг ард түмэн бөхчүүдийн жудагт шүүмжлэлтэй хандах болсон. Бөхчүүдийг жудагтай болгохын тулд яах ёстой юм бол?

-Монгол бөхийн онцлог байна. Гоё дэвдэг, шавдаг, унасан бөхийнхөө дээр өвдөглөхгүй, тахимаа зөв өгч, авалцах, гар хөлийг нь хөшихгүй гэдэг ухагдахуунууд бүгд тухайн бөхийн жудаг чанарын асуудал юм. МҮБХ-оо жил бүр тодорхой уриан дор нэгдэн ажилладаг байгууллага. Өнгөрсөн жил “Допинггүй Монгол бөхийн төлөө” уриан дор ажилласан, тодорхой ажлуудыг хийж, хэрэгжүүлсэн. Үүний үр дүнгээр өнөө жилийн наадмаар шөвгөрсөн бөхчүүдээс допинг илрээгүй. Ирэх жил бид “Ойлголт зөв бол үйлдэл зөв” гэдэг уриатайгаар ажиллана. Үзэгчид “Танай энэ бөх чинь амжилтаа ахиулахгүй байна. Начин цолтойгоо л байгаад байна, заавал заан болох ёстой” гэсэн шаардлага тавьдаггүй. Харин “Танай тэр бөх чинь ёс суртахуунгүй, жудаггүй байна. Тахимаа зөв авахгүй, уначихаад маргалдаад байна” гэж шүүмжилдэг. Үүнээс үзэхэд ард түмэн монгол бөхөөс жудагтай байхыг шаарддаг нь харагдаж байна. Тийм учраас бид Монгол бөх жудагтай, ёс суртахуунтай байх тухай ойлголтыг бөхчүүдэд, нийгэмд түлхүү өгнө. Үүнтэй манай ирэх жилийн уриа холбогдож байгаа юм.

-Журам хэзээнээс хэрэгжиж эхлэх вэ?

Энэ сарын 8нд болох “Баянзүрх хайрханы хишиг” барилдаанаас эхэлнэ.

-Өнгөрсөн долоо хоногт МҮБХ-ноос барилдааныг камериар шүүх асуудлыг судлах ажлын хэсэг гарсан. Ажлын хэсгийн дүгнэлт хэрхэн гарсан бол?

-Үндэсний бөхийн барилдааныг камераар шүүхгүй. Уламжлалт арга барилаараа хөлийн цэц, засуулууд л шүүнэ. Харин камерын тухайд гэвэл маргаантай барилдааныг шийдэх үед дүрс бичлэгийг үзэж, ашиглах боломжийг л судлаж байгаа юм. Маргаантай барилдаан бол тийм ч олон гардаггүй юм. Тухайлбал 512 бөх барилдлаа гэхэд 511 барилдаан болдог. Энэ олон барилдаан дундаас маргаантай барилдаан нэг хувь ч хүрэхгүй гардаг. Сүүлийн хоёр жилийн наадмаас харахад 512 барилдаанаас хоёр, гуравхан л маргаантай барилдаан гарсан. Харин үлдсэн 508-509 барилдааныг хөлийн цэцүүд л шүүнэ. Өнөө жилийн Санжаадамба, Ганжад нарын барилдаан, ноднингийн Пүрэвдагва, Бүрэнтөгс нарын барилдаан шиг маргаан гарсан нөхцөлд камерын бичлэг үзэж, шийдвэр гаргах боломж байна уу гэдгийг судлаж байгаа юм. Ажлын хэсэг маргаантай барилдааныг камерын бичлэг ашиглаж, шийдэж болох эсэхийг туршиж үзье гэж шийдсэн. Энд юун түрүүн техникийн хангамжийг шийдэх ёстой. Тухайлбал Бөхийн өргөөнд болж буй барилдаанд камерын бичлэг ашиглахын тулд наанадаж 6-10 камер байрлуулах шаардлагатай. Ингэж байж тэрхүү бичлэгийг хөлийн цэц, засуулууд үзэж шийдвэр гаргах боломжтой болно хэмээн ажлын хэсэг дүгнэсэн байна лээ.

-Монголын үндэсний бөхийн холбооны ээлжит “Их Эе” ирэх онд хуралдах тов гарсан. Энэ талаар тодруулбал?

-“Их Эе” ирэх оны гуравдугаар сарын 24, 25-ны өдөр хуралдана. Ээлжит “Их Эе” гэдэг бол дөрвөн жил тутам нэг удаа хуралдахаар дүрэмд заасан хурлыг хэлж байгаа юм. МҮБХны анхдугаар “Их Эе” 1990 онд болсон. Түүнээс хойш 1994, 1998 онуудад “Их Эе”үүд хуралдсан. Харин бөхийн өргөөг ашиглалтанд оруулсны дараа 2002 онд хуралдсан IV “Их Эе”эр зарим бөхчүүд үгсэн хуйвалдаж бөхийн өргөөг эзлэх, МҮБХ-г булаан авах хууль бус тэмцэл явуулснаар зарим “Их эе”үүд тасалдсан. Одоо 2018 оны гуравдугаар сарын 24, 25-нд албан ёсны ээлжит VIII “Их Эе” хуралдана. Энэ товыг 2017 оны зургадугаар сарын 22нд хуралдсан МҮБХ-ны Цэцдийн зөвлөлийн хурлаас гаргасан, одоо бэлтгэл ажлууд хийгдээд явж байна.

Э.Мөнхтүвшин

Өдрийн сонин